وقتی ایالت سرسبز گرگان را به قصد زادگاهش خوارزم ترك می كرد، هم در اندیشه ده سالی از جوانش بود كه در پناه حاكمان آل زیاد گذرانده بود، و هم بیم ناك آینده ای كه به آن پا می گذاشت. او كه ده سال قبل در پی درگیری دو تیره از خاندان بزرگ خوارزمشاهی و در خطر افتادن مطالعه و آزمایشاتش، محل زندگی خود را ترك كرده بود، این بار از سخت گیری و سنگ دلی شمس المعالی قابوس بن وشمگیر راهی وطن شده بود.
تنها امیدش نیز شایعاتی بود كه از اقتدار نسبی خاندان مامون خوارزمشاه و مراعات حال دانشمندان در بارگاه این خانواده اصیل ایرانی شنیده بود. هنگامی كه ابوریحان محمدبن احمد بیرونی حوالی سال 400 قمری وارد جرجانیه (گرگانج) شد، در بار امیر ابوالعباس مامون بن مامون خوارزمشاه، از مراكز مهم جنبش های فكری و علمی آن عصر محسوب می شد.
پیش و پس از ابوریحان، بزرگانی چون، ابوعلی سینا و ابوسهل مسیحی كه از جمله حكمای عصر خود به حساب می آمدند، ابوالخیر خمار كه در طب او را ثالث بقراط و جالینوس دانسته اند، و ابونصر عراق كه در ریاضی ثانی بطلمیوس شمرده می شد نیز به منطقه امن حكمرانان خوارزمشاهی روی آورده بودند. ابوریحان در چنین جمعی به عنوان دانشمند نجوم و ریاضیات شهره بود. جز اینها او را هوش و بینشی هم بود كه هفت سال رایزن سیاسی امیرخوارزمشاهی شود. طی این مدت تلاش فراوان كرد و تمهیدات بی شمار چید تا خطر تهدید آمیز تركان تازشگر شرقی را نمایان سازد. خطری كه نه چندان دور دامن خود او را هم گرفت.
ابوریحان از خرمن دانش عبدالصمد بن اول عبدالصمد و پیش از او از نزد ابونصر منصور بن علی عراق ریاضی دان و منجم خوشه های فراوانی چید، اما اگر دانشش در علم نجوم در حد و اندازه استادانش باقی مانده بود، شاید سرنوشتی جز آن چه سر عبدالصمد رفت برای او نیز قابل تصور نبود. نقل است كه وقتی سلطان محمود غزنوی به سال 408 ق خوارزم را تسخیر كرد، بسیاری از مردمان از جمله فضلای آن شهر را كشت. جرم عبدالصمد نزد سلطان ترك، قرمطی بودن و انتسابش به فرقه اسماعیلیه بود. ابوریحان هم به همین كفر منتسب بود اما اشتهارش به نجوم او را نجات داد. ابوریحان همراه با دیگر اسیران به غزنین عازم شد.
چندی بعد، سلطان محمود كه طمع علم ابوریحان را داشت او را در تمام سفرهای جنگی اش به هندوستان، همراه برد. او كه فضلای دربار خوارزمشاهی را كشته و كتابخانه آن شهر را به آتش كشیده بود، نمی توانست به «دانشمند اسیر» خود بدگمان نباشد. این بدگمانی شش ماه بیرونی را به حبس در قلعه ای در شهر نندنه (نزدیكی پنجاب غربی) كشاند. با این حال نه سفرهای اجباری ابوریحان و نه حبس در كشوری نسبتا بیگانه، او را از خواندن، تحقیق كردن و مطالعه باز نداشت. بیرونی آزمایش های جدی ستاره شناسی خود را در همان شهری انجام داد كه چندی را در آن زندانی بود. كتاب تحقیقاتی ماللهند نیز كه به زندگی، خصوصیات مذهبی و اندیشه هندویان می پردازد، حاصل سیزده سال دوری از وطن و تحت نظر بودن است. او طی همین سفرها یعنی در فاصله سال های 408 تا 421 هجری قمری زبان سانسكریت آموخت، در حوزه تاریخ، جامعه شناسی، مردم شناسی و دین شناسی هندوان تحقیق كرد و چندین كتاب از این زبان به عربی و برعكس ترجمه كرد.
بیرونی را بنیان گذار داخل كردن روش تجربی در تحلیل علمی دانسته اند. او با شیوه استدلالش، برهان های مجرد عقلانی را رد كرده و به تجربه و مطالعات عینی تاكید ورزید. كتاب هایی نظیر القانون المسعودی، كه آن را دایره المعارف نجومی نیز خوانده اند، همچنین آثار الباقیه عن القرون الخالیه كه به ذكر تاریخ زندگی اقوام مختلف ایرانی، یهود، صائبی، عرب، قبطی، یونانی و رومی پرداخته و اختلاف آنها را در تقویم سالانه بررسی كرده و اعیاد و رسومشان را آورده است، همگی بیان گر نوع نگاه این دانشمند به مسایل علمی است.
كسانی كه به سبك نگارش آثار ابوریحان آشنایی دارند، خشك و ثقیل بودن متون به جای مانده از او را برآمده از ساختار فكری _ علمی او می دانند. منش روحی و روانی بیرونی، پیچیده و بغرنج است، در عین حال او علم را به طبقه خواص متعلق می داند، پس چندان ابایی ندارد اگر آن گونه بنویسد كه عوام از درك آن عاجز باشند. اما همین شیوه ثقیل، خود او را نیز گاه می آزارد. شاید بتوان ترجمه داستان ها، حكایات و افسانه های كهن یا نو از زبان های مختلف به عربی از عربی به دیگر زبان ها را ناشی از تلاش ابوریحان برای رفع خشكی مباحث علمی دانست.
هر چه باشد، وامق و عذرا _ داستان عشقی یونان باستان، شادبهر و چشمه زندگی، اورمزد و مهریا و جز اینها كه توسط ابوریحان ترجمه و تالیف شده اند گونه ای متفاوت از سبك نگارشی است كه این منجم ادیب از خود به جا گذاشته است. آشنایی او با ادبیات كهن، آن هم ادبیات سایر ملل، تا بدان پایه است كه در آن زمان با ایلیاد و اودیسه اثر معروف هومر، شاعر یونانی سده هفتم قبل از میلاد آشنایی داشته است.
دانشمند آمریكایی، جرج سارتون بی جهت نیمه نخست سده پنجم قمری را كه مصادف با اوج قدرت كلیسا در قرونی موصوف به وسطی است، عصر فعالیت های روشن گرانه سترگ در ایران زمین و به تعبیر دیگر عصر بیرونی نمی خواند. او گر چه از دیدن شخصیت هایی چون ابن سینا غفلت نورزیده، اما عقیده دارد ابوریحان بیرونی نماینده مناسب تری از عصری است كه به روح انتقادی سده نوزدهم اروپا نزدیك است. اما چنین نگاهی به این دانشمند، تنها به دلیل هوشمندی او نیست. ذكاوت و دقت نظر بیرونی اگر در دوره ای از زندگی اش او را به كشف قاره آمریكا نایل كرده یا به او آن توانایی را داده است تا طی رصد های دقیق و علمی، طول سال خورشیدی را تنها یك ثانیه متفاوت از آن چه امروزه با محاسبات علمی دقیق به دست آمده، تعیین كند یا طول شعاع زمین را از فراز كوهی در صد كیلومتری جنوب اسلام آباد پاكستان با 15 كیلومتر اختلاف به دست آورد، اما ما را از بررسی اخلاق و منش او بی نیاز نمی كند. بی شك آن چه روحیه این منجم و ریاضی دان قرن چهارم و پنجم هجری قمری را به روحیه منتقدانه و كاشف انسان معاصر نزدیك تر كند، تفكری است كه در نهاد او شكل گرفته است.
ابوریحان بیرونی در شب جمعه دوم رجب سنه 440 هجری و احتمالا در شهر غزنه در سن 78 سالگی، با كوهی از سئولات و پرسش های علمی اما رها از تمام تعصبات و تعلقات از دنیا رفت.
بن مایه : خبرگزاری میراث فرهنگی
قابل توجه مدیران
سیستم جمع آوری خودکار تجیزات it و help desk سازمانی مدیریت خدمات مدیریت آمار و فناوری- it –مدیریت فناوری اطلاعات-نرم افزار مدیریت آمار و فناوری-نرم افزار جمع آوری مشخصات سیستم-جمع آوری اطلاعات سخت افزاری کلاینت ها-سیستم مدیریت اطلاعات سخت افزاری-گزارش گیری از اطلاعات کلاینت ها-نرم افزار help desk-مدیریت نرم افزارها-help desk سازمانی