میدانید اولین بار، نظریهای دربارهی تلسكوپ را چه كسی مطرح کرد؟ ممكن است بگویید:«خوب معلوم است گالیله». اما این طور نیست. طبق تاریخ علم غرب گالیله نخستین فردی بود كه یك تلسكوپ را طراحی كرد، ساخت و از آن برای رصد ستارگان استفاده كرد. در تاریخ علم افراد بسیاری دربارهی نور صحبت كردهاند؛ مانند فیلسوفهای یونان كه دربارهی نور و ماهیت آن در كتابهای خود نظریههای گوناگونی را آوردهاند. تا قرن هفتم میلادی باور عمومی این بود كه نور از چشم موجودات زنده ساطع میشود و همین، دلیل دیدن اشیاء است. اما در قرن هفتم نخستین فردی كه در كلاسهای درس خود این عقیده را نفی كرد و نور را با مفهومی كه امروز آن را میشناسیم تشریح كرد، امام جعفر صادق(ع) بود. ایشان در كلاسهای خود بحثهای بسیاری را دربارهی نور مطرح ساختند كه از آن موارد، نظریهی ایشان دربارهی جمعآوری نور است. ایشان گفتهاند: « نور از طرف اشیاء به سوی چشم ما میآید و از آن نور كه از طرف هر شیئی به سوی چشم ما میآید فقط قسمتی به چشم ما میرسد. به همین جهت ما اشیاء دور را به خوبی نمیبینیم. اگر تمام نوری كه از یك شیء دور میآید به چشم ما برسد، ما شیء دور را نزدیك خواهیم دید. پس اگر بتوان وسیلهای ساخت كه تمام نور یك شیء دور را به چشم ما بتاباند، در صحرا شتری را كه در فاصلهی سه هزار ذرع میچرد، در فاصلهی شصت ذرعی خواهیم دید». (از كتاب مغز متفكر جهان شیعه، ترجمهی ذبیح الله منصوری) به این ترتیب پیشتر از گالیله، نظریهای دربارهی تلسكوپ، یعنی وسیلهای برای جمع آوری نور طرح شده بود. (اگر علاقهمند هستید میتوانید با مراجعه به كتاب « رسالت النور» جابر- از شاگردان امام - با ابعاد مختلف درسهای ایشان دربارهی نور آشنا شوید.) تا نیمهی دوم قرن هفدهم میلادی منجمها از « تلسكوپهای شكستی» استفاده میكردند كه البته خطاهایی داشت. اما دانشمندها دریافتند كه اگر در ساخت تلسكوپ از آینهی مقعر به جای عدسی اصلی استفاده كنند، مشكل حل میشود و میتوانند تلسكوپهای بزرگتری بسازند. آن ها متوجه شدند كه اگر شعاع انحنای آینه را زیاد كنند، تا انحنای آینه (تقعر) بخشی از یك سهمی را خواهند داشت و میتوانند بخش زیادی از كج نماییهای نوری را كاهش دهند. «جیمز گریگوری» در سال 1663م. برای نخستین بار مجموعهای را بر همین پایه طراحی كرد اما نتوانست با آن رصدی انجام دهد، پنج سال بعد، « ایزاک آسیموف» اولین تلسكوپ انعكاسی را طراحی کرد. طرح تلسكوپ نیوتنی با تلسكوپ گریگوری متفاوت و نسبتاً سادهتر بود. این آغاز دوره جدیدی در کشفهای فضایی بود هرچند، کمی بعد از نیوتن، طرحهایی با مزایای بیشتر و توسط افرادی چون «كاسگرین» مطرح شد، اما سادگی طرح نیوتن، باعث ادامهی ساخت تلسكوپ نیوتنی، مخصوصاً بین منجمان آماتور، شد.
داستان تلسكوپ نیوتن از این قرار بود: وی پس از طرح گریگوری با خودش فكر كرد كه میتواند این كار را با روش بهتری انجام دهد، پس تمام وسایل ضروری را تهیه کرد و مصمم شدا تلسكوپ خودش را بسازد. او به جای آینه، از یك فلز صاف و صیقلی شده ( كه آلیاژ مخصوصی از تركیب مس و قلع با كمی آرسنیك بود) استفاده كرد، زیرا در آن زمان هنوز روش ساختن آینهی مقعر با نقره اندود كردن یك طرف شیشه ابداع نشده بود. نیوتن ظرف مخصوصی تهیه کرد و فلزها را در آن ذوب كرد و چون گاز سمی تولید میكرد تا آن جا كه میتوانست آن را از محل كارش دور قرار داد. سپس فلز را در قالب ریخت. بعد آن را جلا و صیقل داد تا این كه توانست یک آینهی بسیار خوب بسازد. آن را داخل لولهی پنج اینچی قرار داد و در كانون آینهی اصلی، آینهی تخت كوچكی قرار داد كه نور جمع شده از آینهی اصلی را به طرف سوراخی روی بدنهی لوله، منعكس میكرد. در آن جا هم یك عدسی شیئی، تصویر را بزرگ میكرد. پس از آزمایش این تلسكوپ وی دریافت كه به موفقیت بزرگی رسیده است. برای همین نمونهی بزرگتری از آن را برای انجمن سلطنتی انگلستان ساخت. به همین دلیل، طرح او در مدت كوتاهی فراگیر شد. (برگرفته از «کتاب پیشگامان دانش اخترنشانی» اثر «سولیوان».) تلسکوپ های نیوتنی به دلیل ساختار سادهتری که نسبت به تلسکوپ های دیگر دارند بیشتر مورد توجه آماتورها هستند. اگر خودتان یک تلسكوپ نیوتنی را با تلسکوپهای دیگر مانند تلسکوپهای شکستی یا کاسگرین، مقایسه کنید متوجه تفاوت در راحتی ساخت آن خواهید شد. امّا غیر از این دو نوع تلسكوپ، گونهی دیگری از تلسكوپها را میشناسیم که به آنها تلسكوپهای رادیویی میگوییم. اساس كار این تلسكوپها،جمعآوری امواج رادیویی و تقویت آنهاست. این تلسکوپها هم مانند تلسکوپهای اپتیکی جدید و بزرگ امروزی که از نمونههای اولیهی گالیله، نیوتن تکامل یافتهترند، نوع تکامل یافتهتر اولین تلسکوپ رادیویی سادهای هستند که در سال 1932م. توسط «کارل یانسکی» (50 – 1905 م.) طراحی شده بود. یانسکی، وقتی که در شرکت تلفن بل به عنوان مهندس کار میکرد به طور تصادفی امواج رادیویی کیهانی را کشف کرد. کمپانی بل از او خواسته بود پارازیتهای جوی عجیبی را که در ارتباطهای رادیویی وارد میشوند، شناسایی کند. یانسکی با سیم، ابزاری شبیه به چرخ و فلک ساخت و به کمک آن توانست جهت آمدن این پارازیتهای عجیب را کشف کند. او میدانست که پارازیتهای ناشی از رعد و برق و توفان همیشه به صورت « ترق و تروق» شنیده میشوند، ولی علاوه بر آنها، پیوسته صدای ضعیفی مثل« خش خش» نیز به گوش میرسید. یانسكی با پیگیری منشأ این صداها، امواج رادیویی كیهانی را كشف كرد و اولین تلسكوپ رادیویی را ساخت. تفاوت تلسکوپهای نوری با رادیویی: نور ستارهها را فقط هنگام شب میتوان مطالعه کرد، ولی موج رادیویی را میتوان در تمام بیست و چهار ساعت شبانه روز بررسی کرد. این امواج، تقریباً بدون آنکه با مانعی روبهرو شوند، از خلال ابرهای جو زمین و گاز و غبارهایی که میان ستارهها هستند و نواحی وسیعی از کیهان را فرا گرفتهاند میگذرند. محصول نهایی تلسکوپ نوری عکس یا رصد بصری است، اما اطلاعاتی که از تلسکوپ رادیویی به دست میآید به صورت جریانهای موج الکتریکی است که با دستگاه سنجش، خوانده میشود. موج رادیویی که از کاسهی سهمیوار منعکس میشود، به گیرندهای که در کانون سهمیوار قرار دارد، میرسد. علامت دریافت شده پس از تقویت به دستگاه سنجش منتقل میشود. رصدخانهی نوری را معمولاً در قلهی کوهها میسازند تا در سطح بالاتری از جو باشد، اما محل استقرار رصدخانهی رادیویی در فواصل بسیار دور از محلهایی است که دارای علایم رادیویی، تلویزیونی و صداهای ناشی از احتراق در اتومبیلها و هواپیماهاست. به فعالیت مربوط به ساخت تلسكوپها مراجعه كنید و تلسكوپ دلخواه خودتان را بسازید |