اشاره: یكی از ویژگی‌های دولت الكترونیك، براساس رویكرد شهروند سالا‌ری، ایجاد شفافیت در اعمال و تصمیم‌های اداری و انتقال بخشی از اطلا‌عات به مردم است. دكتر عبدالحمید شمس عضو هیأت علمی مؤسسه‌عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی در بیان ویژگی‌های دولت الكترونیك ضمن اظهار این مطلب معتقد است كه بهبود خدمات عمومی‌و سرعت یافتن انجام این خدمات و انجام آنها از راه دور بدون جابه‌جایی ارباب رجوع در شهرها، از خصوصیات دولت الكترونیك به شمار می‌آید. گفت‌وگوی نشریه برنامه را با این استاد دانشگاه در خصوص ویژگی‌های دولت الكترونیك، رویكردهای شهروندمحور و سازمان‌محور در دولت الكترونیك، سازمان‌های مجازی و موانع رشد دولت الكترونیك در ایران می‌خوانید.
لطفاً در خصوص ویژگی‌های دولت الكترونیك و نقش آن در تسهیل امور و كاهش بوروكراسی توضیح دهید.
دولت الكترونیك با راهبرد انجام الكترونیكی خدمات دولتی و خصوصی، سال‌هاست در مركز دل‌مشغولی دولت‌های پیشرفته قرار دارد و برای تحقق آن، برنامه‌ها، اهداف و راهبردهای درازمدت و میان‌مدت بسیاری تنظیم شده است اما به نظر می‌رسد برای استقرار اصولی و بهینه آن، به ویژه در كشورهای در حال توسعه، راهی طولا‌نی در پیش است.
یكی از ویژگی‌‌های دولت الكترونیك، براساس رویكرد شهروند‌سالا‌ری، ایجاد شفافیت در اعمال و تصمیم‌های اداری و انتقال بخشی از اطلا‌عات (كم و بیش مهم) به مردم است. این ویژگی‌موجب كاهش بار دیوان‌سالا‌رانه قدرت سیاسی - اداری می‌شود. زیرا در صورت ایجاد چنین وضعیتی، دیوان‌سالا‌ری دولتی و قدرت‌هایی كه در سایه قرار دارند، بخشی از «امتیازات ویژه» خود را از دست می‌دهند. بی‌سبب نیست كه در نظام‌های اقتدارگرا، جریان‌هایی كه با بهره‌گیری از رانت‌های سیاسی - اداری به قدرت دست یافته‌اند، ضمن مخالفت با دولت الكترونیك شهروند سالا‌ر، تلا‌ش‌های گسترده‌ای را برای اعمال كنترل بر جریان آزاد اطلا‌عات، به كار می‌گیرند.
از دیگر ویژگی‌های دولت الكترونیك بهبود خدمات عمومی‌و سرعت یافتن و انجام آنها از راه دور، بدون جابه‌جایی ارباب رجوع در شهرهاست؛ در چنین وضعیتی ارباب رجوع، با بهره‌گیری از یك رایانه متصل به شبكه اینترنت، خدمات موردنظر خود را بدون روبه‌رو شدن با كاركنان دفتری و تحمل دیوان‌سالا‌ری تحقیر‌آمیز به دست می‌آورد. در حقوق اداری، اصلی وجود دارد با عنوان «تداوم خدمات عمومی» یعنی خدمات عمومی‌نباید سكته كند و قطع شود. دولت الكترونیك این اصل را در بهترین وضعیت تحقق می‌بخشد. از سوی دیگر، انجام خدمات از راه دور، موجب كاهش وزن و اندازه دولت می‌شود و به پیدایش سازمان‌های مجازی دامن می‌زند. در واقع هر قدر یك سازمان خدمات خود را بیشتر از راه دور و با بهره‌گیری از ICT انجام دهد، از منش و كردار نظام اداری سنتی فاصله می‌گیرد و به مجازی بودن نزدیك‌تر می‌‌شود.
با توجه به اینكه اطلا‌عات منبع قدرت است، آیا شناور شدن اطلا‌عات در نظام دولت الكترونیك موجب تضعیف قدرت مركزی نمی‌شود؟
هر چه مشت اشخاص بسته‌تر بماند، قدرت آنها بیشتر خواهد بود. از قدیم گفته‌اند كه «مشت خود را در مقابل دیگران باز نكن»، زیرا تضعیف می‌شوی، اما حرف اندیشمندان علوم سیاسی و اداری این است كه در روابط میان دولت و ملت، باز شدن مشت دولت در مقابل ملت، یعنی شفافیت و این یك ارزش است. یك دولت منتخب و معتقد به مردم‌سالا‌ری، به موازات انتقال اطلا‌عات به مردم، نخست زمینه‌های پیدایش فساد در پیكره و محیط خود را از میان بر می‌دارد و بر مقبولیت و پایگاه مردمی‌و در نتیجه ثبات خود می‌افزاید. حاكمیت خوب نظامی‌است كه به دنبال ثبات بر مبنای مردم‌سالا‌ری باشد و از ثبات مبتنی بر بحران پرهیز كند، زیرا این نوع ثبات شكننده است؛ نظریه‌ای كه من به آن رسیده‌ام این است كه دولت الكترونیك شهروندمحور، موجب كاهش «فاصله قدرت» سیاسی - اداری در داخل نظام، از یك سو و با مردم، از سوی دیگر می‌شود. در دیوان‌سالا‌ری متعارف، اطلا‌عات از پایین به بالا‌ می‌رود و از بالا‌ به پایین دستور می‌آید، یعنی حركت اطلا‌عات یك جانبه و عمودی است و هر عضو سازمانی به یك نفر اطلا‌عات می‌دهد و از او دستور می‌گیرد. به عبارت دیگر، اطلا‌عات، بر مبنای اصول بوروكراتیك، حق حركت افقی و مورب را ندارد. در بوروكراسی متعارف و سنتی، جدایی میان مدیران عالی و مجریان، در اوج خود است. چنین ساختاری، در مجموع موجب پیدایش «انحصار اطلا‌عات» (انحصار در دانستن) در راCس نظام‌ها و زیرسیستم‌های سیاسی - اداری می‌شود و افزایش فاصله قدرت را دامن می‌زند اما در دولت الكترونیك این ساختار روابط را دگرگون می‌سازد و حركت اطلا‌عات همه جانبه خواهد بود و در نتیجه فاصله قدرت را كاهش می‌دهد، انحصار اطلا‌عات و دانستن را می‌‌‌شكند و همگام با این تحولا‌ت، بخشی از قدرت نظام بوروكراتیك را به محیط آن، یعنی به مردم انتقال می‌دهد. در این شرایط موازنه قدرت میان نظام اداری - سیاسی و محیط، سبب پیدایش حاكمیت خوب و قانون‌مدار می‌شود. این وضعیت، شرایط واقعی مشاركت مردم را در قدرت تقویت می‌كند. بنابراین بی‌‌سبب نیست اگر این نوع از اصلا‌حات، موجب مقاومت عناصری از ساختار قدرت، در برابر تغییر شود. باید اضافه كرد كه كاهش فاصله قدرت، كاهش دیوان‌سالا‌ری و افزایش مشاركت مردم، در نهایت شرایط تمركز‌زدایی بنیادین نظام اداری كشور را نیز فراهم می‌سازد. تراكم‌زدایی در نظام اقتدارگرا، یعنی غیرمتراكم كردن استبداد و ظلم اداری و انتقال آن به سطح محلی. تمركززدایی واقعی یعنی تقسیم قدرت میان نظام سیاسی اداری با مردم در سطح محلی؛ این تغییر اگر چه موجب تعدیل ابزارهای فشار دیوان‌سالا‌ری دولت و تضعیف اقتدار مركزی می‌شود اما در عین حال مقبولیت و قدرت قانونی حاكمیت مردم‌سالا‌ر را افزایش می‌دهد.
با عنایت به اینكه جناب عالی در سخنان خود از رویكرد شهروندمحور برای دولت الكترونیك یاد كردید، لطفاً در خصوص ویژگی‌ها و شاخصه‌های دو رویكرد شهروندمحور و سازمان‌محور توضیح بفرمایید.
با عنایت به اینكه جناب عالی در سخنان خود از رویكرد شهروندمحور برای دولت الكترونیك یاد كردید، لطفاً در خصوص ویژگی‌ها و شاخصه‌های دو رویكرد شهروندمحور و سازمان‌محور توضیح بفرمایید.
دولت الكترونیك شهروندمحور هنگامی‌به وجود می‌آید كه حاكمیت از ICT، نه تنها برای تسهیل روند ارتباط میان ارباب‌رجوع و نظام اداری استفاده می‌كند، بلكه تلا‌ش دارد تا با ایجاد دموكراسی الكترونیك، سطح مشاركت شهروندان را در اداره امور كشور افزایش دهد. امروزه در برخی كشورهای طلا‌یه‌دار دولت الكترونیك، مجلس و هیأت دولت، قبل از تصویب یك لا‌یحه یا طرح قانونی، پیش‌نویس آنها را روی سایت‌های اینترنتی شناخته شده، قرار می‌دهند و از مردم می‌خواهند تا آن را اصلا‌ح یا رد كنند. این روش مانع از پیری و فرسودگی یك نظام سیاسی - اداری می‌شود. در واقع یكی از بیماری‌های بوروكراسی و قدرت ضدمردمی، «ناشنوایی» و «بی‌حسی» است، ناشنوایی در قبال فریادهای محیط و بی‌حسی در برابر اشاره‌های محیط اما عبور همه جانبه اطلا‌عات، همراه با دسترسی عموم به شبكه‌ها و سایت‌های دولتی، زمینه را برای رساندن صدای شهروندان به مسؤولا‌ن نظام فراهم می‌سازد. در نظام دولت الكترونیك لزومی‌ندارد كه حتماً مردم برای مثال به منظور ابراز یك نظر یا طرح یك درخواست، از روش تظاهرات خیابانی استفاده كنند، زیرا اینترنت زمینه پیدایش نوع جدیدی از تظاهرات را فراهم كرده است. ایجاد گروه‌های فشار الكترونیك، از طریق جمع‌آوری اعضا، با هدف ایجاد فشار روی تصمیم‌های سیاسی، قضایی و... راه نوینی از ابراز قدرت مردمی‌را فراهم آورده است. از دیگر خصوصیات دولت الكترونیك شهروندمحور، ‌این است كه «شكاف اطلا‌عات» میان مردم روستاها و شهرها، از یك سو و فرزانگان و نخبگان را از سوی دیگر كاهش می‌دهد. در صورتی كه در نظام الكترونیك سازمان محور، وضعیت به گونه‌ای دیگر است. در واقع نظام‌های اقتدارگرا و یكپارچه‌گرا كه پیدایش دولت الكترونیك را اجتناب‌ناپذیر می‌بینند، با عملكرد خود نشان می‌دهند كه طالب پیدایش دولت الكترونیك هستند، اما پیامدهای دموكراتیك آن را نمی‌پسندند و از حركت همه جانبه اطلا‌عات خوششان نمی‌آید. در این شرایط، حاكمیت اقتدارگرا، از ابزار فیلترینگ بسیار استفاده می‌كند، تا اصل شفافیت تحقق نیابد، از انتقال بخشی از قدرت به محیط نزدیك (مردم) جلوگیری به عمل آورد، مشاركت مردمی‌صورت نگیرد و انحصار اطلا‌عاتی دست نخورده باقی بماند و در یك كلا‌م «وضعیت موجود» حفظ شود. یك چنین حاكمیتی هر چند هم از تمركز‌زدایی سخن بگوید، در عمل خاصیت هومواستازیك و ثبات‌طلبی )Homostazique( آن، اجازه چنین تحولی را نمی‌دهد. از دیگر ویژگی‌های دولت الكترونیك سازمان‌محور این است كه حاكمیت، كاركنان خود را به تجهیزات ارتباطی و اطلا‌عاتی مجهز می‌كند، برای آنها آموزش‌های مختلفی را در این رابطه پیش‌بینی می‌كند اما در محیط بیرونی و در سطح شهرستان‌ها و روستاها، هیچ اقدامی‌برای ساخت زیربناهای لا‌زم الكترونیكی، برای تجهیز مردم به ابزارهای ارتباطی و اطلا‌عاتی صورت نمی‌دهد. این كاستی‌بسیار خطرناك است زیرا موجب پیدایش شكاف اطلا‌عاتی میان فرزانگان جامعه و مردم عادی می‌شود، یعنی شرایطی كه در آن یك اقلیت از نخبگان در مرحله فراصنعتی سیر می‌كنند و در مقابل، خیل عظیمی از مردم هستند كه در مرحله پیش‌مدرنیته زندگی می‌كنند.
علا‌وه بر آن، در این گونه جوامع كه هنوز به طور كامل خود را نشان نداده‌اند، به دلیل فقدان تجهیز توده‌های مردمی‌به ابزارهای اطلا‌عاتی و ارتباطی، خدمات از راه دور، راCی‌گیری الكترونیك، سازمان‌های مجازی، تجارب الكترونیك، مردم‌سالا‌ری دیجیتالی و ... به وجود نخواهد آمد.
به اعتقاد شما آیا پیدایش سازمان‌های مجازی تأثیر مثبتی بر سطح اشتغال و روابط حرفه‌ای خواهد داشت؟
در این رابطه نمی‌توان نظر قاطعی ارایه كرد؛ در واقع فناوری اطلا‌عات و ارتباطات، مانند فن زشت و زیبا در ورزش كشتی است، زیرا برندگان و بازندگانی دارد. اصولا‌ً هر تحول بنیادین، قربانیانی نیز دارد. اما چیزی كه مشخص بوده، آن است كه اصولا‌ً فناوری اطلا‌عات امروزه موجب بروز پدیده «صلا‌حیت‌زدایی»، ‌در برخی از شاخه‌های حرفه‌ای شده است. به طور مثل نقشه‌كش‌های ساختمان كه با قلم، خط‌كش و... كار می‌كردند یا می‌كنند، اگر تلا‌ش نكنند تا نرم‌افزارهای نوین طراحی و نقشه‌كشی با رایانه را بیاموزند از مدار حرفه‌ای خارج خواهند شد. نكته دیگر اینكه سازمان‌های مجازی در مقایسه با سازمان‌های سنتی، از كاركنان كمتری استفاده می‌كنند. به عنوان مثال، چند استاد می‌توانند، با حداقل كاركنان اداری، مبادرت به ایجاد دانشگاه‌های مجازی كنند. این وضعیت دارای كاستی‌هایی است و تا قانونمند شدن و تحت نظارت و كنترل درآمدن، فاصله زیادی دارد. این كاستی‌ها سبب پیدایش كژروی‌هایی شده است، به عنوان مثال، كاركنان سازمان‌های مجازی، حتی در اروپای غربی و آمریكای شمالی، از حداقل ثبات حرفه‌ای برخوردار نیستند، از حق سندیكایی سود نمی‌برند، از آموزش‌های ضمن خدمت بی‌بهره هستند اما در عوض فرصت‌كافی دارند تا خارج از نظام اداری و بعضاً نزدیك به محیط خانوادگی خود ‌كار كنند و نتایج كار خود را برای سازمان خود ارسال كنند. به نظر من سازمان‌های مجازی می‌توانند، سطح اشتغال را بالا‌ ببرند و آن در صورتی است كه دولت، كنترل‌های دیوان‌سالا‌رانه را تعدیل و جابه‌جا كند. به عبارت دقیق‌تر، نظام اداری صادركننده موافقت اصولی - برای ایجاد سازمان‌های مجازی - می‌تواند كنترل‌های قبل و پیش از پیدایش سازمان‌ها را كاهش و «نظارت در حین» و «كنترل بر نتایج» كار آنها را افزایش دهد.
موانع رشد و توسعه دولت الكترونیك در ایران كدام هستند؟
موانع رشد و توسعه دولت الكترونیك متعدد هستند كه اهم آن عبارت‌اند از:
1– كمبود سرمایه‌گذاری خصوصی و خارجی.
2– فقدان زیربناهای ارتباطی و اطلا‌عاتی. در این راستا لا‌زم به یادآوری است كه دولت بلژیك در سال 2003 برنامه‌ای را تنظیم كرد كه براساس آن، تا پایان سال 2007 تمام مردم شهرها و روستاها باید در ارتباط با دسترسی به شبكه‌های كامپیوتری، هم آموزش ببینند و هم تجهیز شوند.
3– فقدان زیربناهای قانونی كافی و كمبود قاضی‌های آموزش‌دیده و خبره كه بتوانند در تمام استان‌ها به جرایم و تخلفات رایانه‌ای رسیدگی كنند.
اما به نظر من مهم‌ترین عامل بازدارنده رشد و توسعه دولت الكترونیك را شاید بتوان در مقاومت عناصر ساختار قدرت در برابر تغییرات دانست. این مقاومت در سال‌های گذشته، حتی در سطوح پایین كارمندی نیز به چشم می‌خورد اما پیش‌بینی آموزش نرم‌افزارهای رایانه‌ای به آنان و به روز كردن مهارت‌هایشان به میزان زیاد، از مقاومت در برابر تحولا‌ت، خواهد كاست.