مقدمه

تركیه كشوری است مسلمان، با موقعیت راهبردیِ جغرافیایی و سیاسی. این كشور به لحاظ جغرافیایی نقش یك پل بین اروپا و آسیا را داراست و علی‌رغم عدم توفیق در عضویت دائم در اتحادیه اروپایی، دارای پیوندهای قوی سیاسی، اقتصادی و نظامی با جهان غرب است. تركیه عضو رسمی پیمان نظامی-امنیتی «ناتو» است و این مساله پتانسیل بسیار بالایی را برای این كشور جهت دسترسی به فناوری غرب ایجاد نموده است. همین مساله باعث شده تا مثلا ارتش تركیه دسترسی به بیشتر خدمات سیستم‌های فضایی ناتو (از قبیل تهیه و پردازش تصاویر، اطلاعات امنیتی و ...) داشته باشد و فعالیت‌های فضایی خود را بیشتر در آن قالب پیگیری نماید. توجه به توسعه دانش و فناوری یكی از رویكردهای نظام حاكمیتی تركیه، به‌خصوص در دو دهه اخیر بوده است. رشد اقتصادی بالا (به ویژه در چند سال اخیر)، رابطه نزدیك با صاحبان علم و فناوری در دنیای امروز و تلاش برای برقراری ارتباطات نزدیك‌تر با آسیا و كشورهای در حال توسعه به این حركت تركیه شتاب بیشتری بخشیده است. اگرچه امكان استفاده آسان از خدمات فضایی (چه در بخش نظامی و چه در بخش غیر نظامی) برای این كشور وجود دارد، ‌اما در ده سال اخیر تركیه،‌ حتی در بخش نظامی، به فكر طراحی و تولید ماهواره‌های بومی افتاده است. ترك‌ها در چند سال اخیر فعالیت‌هایی را برای تاسیس یك آژانس فضایی ملی انجام داده‌اند. البته قابل توجه است كه آنها اقدامات خود را برای رسیدن به فناوری فضایی قبلا با تعریف چند پروژه طراحی و ساخت ماهواره، با همكاری كشورهای دیگر آغاز نمودند. آخرین تحرك تركیه در عرصه همكاری‌های بین‌المللی فضایی، پیوستن به «سازمان همكاری‌های فضایی آسیا-اقیانوسیه» بود. به‌نظر می‌رسد ترك‌ها برآنند تا در كنار همكاری نزدیك با غرب، از فناوری و بازار فضایی رو به رشد آسیا استفاده لازم را ببرند. ورود به حوزه فناوری پرتابگرهای ماهواره هرگز در دستور كار این كشور قرار نداشته است.

روند توسعه

روند توسعه برنامه‌های فضایی تركیه، به عنوان یك «سفارش‌دهنده هوشمند» و همچنین «طراح و سازنده ماهواره»، از اوایل دهه 90 آغاز گردید [1]. البته این كشور مانند سایر كشورهای جهان، از ابتدای تولد فناوری فضایی، همواره به‌عنوان یك مصرف‌كننده از خدمات ماهواره‌های مختلف استفاده كرده است. همان‌طور كه در مقدمه نیز اشاره شد، ترك‌ها دستیابی به فناوری فضایی را بیشتر با توجه به راهبرد همكاری‌های چندجانبه بین‌المللی جستجو كرده‌اند. این نوشتار در ادامه به جنبه‌های مختلف برنامه فضایی تركیه خواهد پرداخت.

روند توسعه برنامه فضایی، در بخش خدمات تجاری فضایی

تركیه برنامه خود را برای استفاده تجاری و ارائه خدمات مخابرات فضایی از اوایل دهه 90 با برگزاری مناقصه بین‌المللی برای ساخت یك ماهواره مخابراتی آغاز نمود. متولی این برنامه وزارت پست و تلگراف تركیه بود. شركت «آئرواسپشیال» فرانسه موفق به پیروزی در این مناقصه گردید. این ماهواره مخابراتی «تورك‌ست» نام گرفت. در 24 ژانویه 1994 ماهواره «تورك‌ست1اِی» توسط پرتابگر «آریان4» از پایگاه فضایی «گویان» فرانسه به مدار زمین ثابت پرتاب شد، كه البته ناموفق بود [2]. ماهواره «تورك‌ست1بی» در 11 آگوست همان سال، برای جبران این شكست به فضا پرتاب شد (تصویر1) و موفق شد در 11 اكتبر خدمات دهی خود را بصورت عملیاتی آغاز كند. این ماهواره در طول جغرافیایی 42 درجه در مدار زمین ثابت قرار گرفت و تركیه، آسیای مركزی و اروپای مركزی را تحت پوشش خود قرارداد [2]. این ماهواره دارای 10 ترانسپاندر 36 مگاهرتزی و 6 ترانسپاندر 72 مگاهرتزی بود كه در باند فركانسی «كِی‌یو» عمل می‌كردند. به دنبال موفقیت پروژه تورك‌ست1بی، شركت فرانسوی به سفارش تركیه ساخت یك ماهواره مخابراتی دیگر، با توانایی‌های بیشتر را آغاز نمود. این ماهواره كه «تورك‌ست1سی» نام داشت (تصویر2)، در 10 جولای 1996 با موفقیت در مدار زمین ثابت با طول جغرافیایی 3/31 درجه شرقی قرار گرفت. این ماهواره نیز از همان پرتابگر آریان استفاده كرد. پس از انجام آزمایشات مداری، تورك ست1سی، به كمك یك مانور مداری به طول جغرافیایی 42 درجه منتقل شد و تورك‌ست1بی نیز پس از حدود 2 سال قرارگیری در طول 42 درجه، به 3/31 درجه منتقل گردید. ماهواره جدید توانست خدمات بسیار بیشتری را ارائه دهد و در خدمت اقتصاد تركیه قرار گیرد [2]. شركت ارائه‌دهنده خدمات ماهواره‌های تورك ست1بی و تورك ست1سی، «تورك تلكام» نام داشت كه متعلق به بخش دولتی بوده و تحت نظارت وزارت پست و ارتباطات تركیه قرار داشت [2][3]. در سال 1996 ، شركت تورك تلكام با شراكت آیرواسپشیال فرانسه، شركتی بین‌المللی را تحت عنوان «یورآسیاست» پایه‌گذاری كردند و ساخت یك ماهواره مخابراتی نسل جدید تحت نام «تورك ست2اِی» (یا یورآسیاست1) را شروع نمودند. بعدها آیرواسپشیال در «آلكاتل آلِنیا اِسپِیس» ادغام گردید. امروزه شركت «تورك‌ست اِی‌اِس» تركیه كه متولی این خدمات ماهواره‌ای در تركیه است، 75 درصد سهام كنسرسیوم یورآسیاست را دارا می‌باشد. این شركت متعلق به بخش دولتی (وزارت پست و ارتباطات) است اما توسط بخش خصوصی اداره می‌شود. ماهواره تورك ست2ای در اول فوریه 2001، خدمات مخابراتی خود را بصورت عملیاتی ارائه نمود و تا كنون (2007 میلادی) نیز فعال بوده است. این ماهواره هم در طول جغرافیایی 42 درجه شرقی مستقراست و از 32 ترانسپاندر توان بالا بهره می‌برد [2][3]. شركت تورك‌ست (یا همان تورك‌ست‌اِی‌اِس) تركیه امروزه یكی از بنگاه‌های بزرگ اقتصادی تركیه است كه نقش بزرگی را در رشد و توسعه فناوری اطلاعات در این كشور بازی می‌كند. این شركت دارای سه بخش اصلی ذیل است [4]: 1-بخش فناوری فضایی-ماهواره‌ای 2-بخش ارائه خدمات تلویزیون كابلی 3-بخش ارائه خدمات فناوری اطلاعات و دولت الكترونیك در حال حاضر تورك ست، آلكاتل اسپیس را به عنوان پیمانكار اصلی برای ساخت و پرتاب ماهواره جدید «تورك‌ست3اِی» (تصویر2) برگزیده است. این ماهواره كه پرتاب آن برای اوایل سال 2008 توسط پرتابگر آریان پیش‌بینی شده است، جایگزین ماهواره 10 ساله تورك ست1سی در طول جغرافیایی 42 درجه خواهد شد. هزینه حدودا 200 میلیون دلاری پروژه تورك‌ست3اِی عمدتا از منابع داخلی شركت تورك ست یا از منابع بانكی داخلی تركیه تامین شده است [4]. همكاری ترك‌ها و فرانسوی‌ها، همواره بر پایه انتقال فناوری بوده است و در هر پروژه جدید، ترك‌ها مقدار بیشتری در طراحی و ساخت ماهواره دخیل می‌شده‌اند. مطابق برنامه‌ریزی ترك‌ها با ایجاد زیرساخت‌های لازم برای ساخت ماهواره‌های مخابراتی، ماهواره بعدی خود را (بعد از تورك‌ست3ای) تا سال 2012 در كشور خود خواهند ساخت و تا سال 2015 آن‌را برای پرتاب آماده خواهند كرد. در حال حاضر بیش از 22 مهندس و متخصص ترك در كنار مهندسان شركت آلكاتل اسپیس فرانسه در پروژه تورك‌ست 3اِی فعالیت می‌كنند تا بتوانند ماهواره بعدی را بصورت بومی (و البته با همكاری خارجی) تولید نمایند [4]. به همین خاطر پروژه تورك ست3اِی یك نقطه كلیدی در توسعه صنعتی تركیه به شمار می آید.

روند توسعه برنامه فضایی، در بخش ماهواره‌های سنجشی [5][6]

تركیه فعالیت خود را برای ایجاد زیرساخت‌های لازم و توسعه جهت طراحی و ساخت ماهواره‌های سنجشی كوچك بومی از میانه دهه 80 آغاز نمود [5]. عمده فعالیت‌های این كشور در این زمینه توسط «انجمن دولتی تحقیقات علمی و فناوری» یا «توبیتاك» آغاز گشته و اداره می‌شود. این مركز مستقیما به نخست‌ وزیری متصل است. توبیتاك دارای چندین موسسه جهت انجام فعالیت‌های تحقیق و توسعه در زمینه‌های مختلف دانش و فناوری نوین است. فعالیت‌های مربوط به بخش فضا از سال 1985 در این مركز تحت عنوان «موسسه تحقیقات الكترونیك و فناوری اطلاعات» یا «توبیتاك بیلتِن» آغاز شد. بخش مربوط به طراحی و ساخت ماهواره در این موسسه از سال 1998 آغاز به كار كرد. در سال 2006 طی امضای قرارداد همكاری كه بین این مركز و «دانشگاه صنعتی خاورمیانه آنكارا» به امضا رسید، این موسسه به «موسسه تحقیقات فناوری فضایی» یا «توبیتاك اوزَی» تغییر نام داد. این موسسه همچنین نقش عمده‌ای در فعالیت‌های حوزه «سنجش از دور» و تهیه تصاویر و نقشه‌برداری در تركیه را دارا می‌باشد. این مركز نماینده تركیه در «انجمن بین‌المللی فتوگرامتری و سنجش از دور» و «كمیته ماهواره‌های مشاهده زمین» می‌باشد. حتی پروژه‌های تهیه تصاویر و نقشه‌های هوایی توسط هواپیماهای باسرنشین و بدون سرنشین (مثلا از خطوط ساحلی تركیه) نیز در حوزه فعالیتی و كارنامه عملكردی این مركز دیده می‌شود. توبیتاك اوزَی نماینده رسمی تركیه در ارتباط با سازمان همكاری‌های فضایی آسیا-اقیانوسیه و همچنین در همكاری مستمر با آژانس فضایی اروپا می‌باشد. طراحی و ساخت دو ماهواره بومیِ «بیل‌سَت» و «راسَت» از دستاوردهای مهم این موسسه است. بیل‌ست (تصاویر5،4،3) اولین ماهواره سنجشی تركیه است كه با همكاری مركز فضایی دانشگاه «سورِی» انگلستان طراحی و ساخته شد و در سپتامبر سال 2003 توسط پرتابگر روسی «كاسموس» از پایگاه فضایی «پلستسك» روسیه به فضا پرتاب شده و با موفقیت در مدار قرار گرفت [7]. این پروژه از سال 2001 آغاز شده بود و در مجموع 4/13 میلیون دلار هزینه داشت. قابل ذكر است كه بیل‌ست، بخشی از یك پروژه بین‌المللی «مشاهده و نظارت بر بلایای طبیعی» بود. طی این پروژه 4 ماهواره سنجشی كوچك دیگر (متعلق به: انگلستان، الجزایر، نیجریه و چین) نیز به همراه بیل‌ست به فضا پرتاب شدند. در واقع بیل‌ست بخشی از یك زنجیره 5 تایی ماهواره سنجشی كوچك می‌باشد. مدیریت این برنامه بر عهده مركز فضایی دانشگاه سورِی انگلستان بود. امروزه تركیه از بیل‌ست برای فعالیت‌های سنجش از دور و همچنین مبارزه با بلایای طبیعی حوزه سرزمینی خود استفاده می‌كند. توبیتاك اوزی متصدی عملیات بیل‌ست در تركیه است. ترك‌ها از طراحی و ساخت بیل‌ست اهدافی بلندتر از ارائه و بكارگیری یك ماهواره معمولی را دنبال می‌كردند. آنها سعی كردند تا بیل‌ست زمینه‌سازی برای ایجاد زیرساخت‌ها و تجربیات لازم جهت توسعه فناوری ساخت ماهواره‌های سنجشی كوچك در تركیه شود. در واقع پروژه راسَت با استفاده از همین زمینه ایجاد شده، توسعه پیدا كرد. راسَت هم یك ماهواره سنجشی كوچك است (تصویر6) كه توانایی‌های بیشتری نسبت به بیل‌ست داراست. راسَت یك ماهواره بومی به حساب می‌آید كه پرتاب آن برای اواخر سال 2008 پیش‌بینی شده است. كار طراحی اولیه این ماهواره از 2006 آغاز شده است. تصویر شماره 7 مشخصات مقایسه‌ای دو ماهواره بیل‌ست و راسَت را نشان می‌دهد. همان‌طور كه اشاره شد، تركیه در بخش فضایی فعالیت‌های زیادی را در زمینه ایجاد زیرساخت‌ها انجام می‌دهد. در همین راستا موسسه توبیتاك اوزی تحقیقات و پروژه‌های بسیار زیادی را در حوزه‌هایِ: طراحی و ساخت انواع محموله‌های فضایی، سنجنده‌ها و حسگرها، الكترونیك، كامپیوتر، آلات دقیق، پردازش تصویر، سیستم‌های تامین و مدیریت توان و ... در دست انجام دارد كه همگی به نوعی بسترساز توسعه فناوری فضایی هستند. اگرچه توبیتاك اوزی تنها هدف خود را استفاده صلح‌آمیز از فضا عنوان می‌كند، اما این موسسه به‌خصوص در سال‌های اخیر همكاری‌های گسترده‌ای را با «صنایع هوافضای تركیه» یا «تای» جهت طراحی و ساخت ماهواره‌های نظامی داشته است [8].

روند توسعه برنامه فضایی تركیه، در بخش نظامی [9]

ارتش تركیه متولی اصلی امور فضایی-نظامی این كشور می‌باشد. این ارتش دستیابی خود به نیازهای فناوری، ‌به‌خصوص در حوزه فناوری‌های بسیار پیشرفته و جدید، را وابسته به رشد و توسعه صنایع داخلی نمی‌كند و اصولا تمایل چندانی به گره زدن نیازهای راهبردی نظامی تركیه به رشد و توسعه توانمندی صنایع داخلی ندارد. این موضوع یكی از سیاست‌های راهبردی تركیه در بخش نظامی است. البته این بدان معنا نیست كه نظامیان ترك خواهان رشد و توسعه صنایع داخلی نیستند، ‌بلكه بیشتر به یك سیاست بلند مدت راهبردی اشاره دارد كه در آن مرتفع كردن نیازهای اساسی اصلی‌ترین رویكرد بوده، و در كنار آن با ایجاد بستر و زمینه‌سازی در تعاملات و همكاری‌ها با صاحبان فناوری، به رشد و تعالی صنایع داخلی كمك می‌شود. ارتش تركیه روابط بسیار نزدیك و حسنه‌ای را با جهان غرب داراست. این ارتش، یكی از اعضای بزرگترین پیمان راهبردی نظامی-امنیتی جهان، ناتو، است. لذا می‌تواند از امكانات بسیار گسترده آنها استفاده نماید. در بخش فضایی، ارتش تركیه به سهولت به گستره وسیعی از خدمات ماهواره‌های ناتو دسترسی دارد. شاید به همین خاطر است كه ارتش تركیه تا كنون ماهواره اختصاصی در فضا نداشته است. متولی امور فضایی در ارتش تركیه، نیروی هوایی آن است. مطابق گزارش‌ها و اخبار موجود، ارتش تركیه در پی سفارش دادن یك ماهواره نظامی-امنیتی با قدرت تفكیك 80 سانتی‌متر است. صنایع هوافضای تركیه، تای، در سپتامبر 2006 به عنوان پیمانكار اصلی این پروژه، كه ماهواره «گوكتورك1» نام دارد، شناخته شده است. همكاران خارجی این پروژه، انگلستان،‌ آلمان و ایتالیا هستند. پرتاب این ماهواره برای سال 2011 پیش‌بینی شده است. «گوكتورك2» نیز ماهواره‌ای در ادامه همین پروژه است كه با همكاری توبیتاك اوزی و به‌صورت موازی دنبال می‌شود [8]. به نظر می‌رسد هدف تركیه از سفارش چنین ماهواره‌ای، توجه به عوارض و تهدیدات منطقه‌ای این كشور (مانند مناقشه با ارمنستان، مساله كردهای شورشی در مرز عراق و ...) می‌باشد. تركیه حدود200 میلیون دلار سرمایه‌گذاری را برای این پروژه پیش‌بینی كرده است. با چنین مبلغی تركها احتمالا به قدرت تفكیك مورد نظر خود دست خواهند یافت، ‌اما قطعا دقت هدف‌گیری دوربین‌های ماهواره آنها چندان بالا نخواهد بود. لذا قابلیت ردگیری آنها محدود خواهد شد.

جمع‌بندی

شواهد نشان می‌دهند كه سیاست راهبردی تركیه در این بخش، ضمن توجه به رشد و توسعه اقتصادی از طریق ارائه خدمات مخابراتی فضایی، رسیدن از یك «مشتری هوشمند» به یك «سازنده ماهواره» است. به نظر می‌رسد تركیه در حال حاضر بیشتر به بسترسازی و توسعه همكاری‌های بین‌المللی فضایی خود می‌اندیشد. آنچه واضح است اینكه تركیه به طیف وسیعی از خدمات فناوری غرب دسترسی دارد و بر آن است تا با استفاده از این امكان، فناوری بومی فضایی خود را نیز قدم به قدم توسعه دهد. بنا بر برنامه تركها، تركیه در پایان دهه دوم قرن بیست و یكم چندین ماهواره بومی مخابراتی، سنجشی و نظامی را در فضا خواهد داشت. این ثمره برنامه ایست كه از میانه دهه 80 قرن بیستم آغاز شده است. بنابر برخی اخبار، پیش‌نویس تشكیل یك آژانس ملی فضایی جهت نظارت راهبردی و حاكمیتی بر كلیه فعالیت‌های فضایی این كشور نیز جهت تصویب در دولت تهیه شده اما تا كنون اجرایی نشده است. ارتباط مستقیم توبیتاك اوزی، متولی بخش توسعه و كاربرد سنجش از دور برنامه فضایی تركیه، با هیات دولت و نخست وزیری یكی از نقاط قابل توجه در برنامه فضایی این كشور است. همچنین نگاه اقتصادی شركت تورك‌ست و استفاده از منابع داخلی شركت و فاینانس برای توسعه برنامه فضایی آن نیز از نكات مهم و قابل اشاره است. توجه به طراحی و ساخت پرتابگرها تاكنون در سیاستهای تركیه دیده نشده است.