هیچ عقلی سلیمی نمی­تواند ضرورت انتقال تکنولوژی به کشورهای در حال توسعه را نفی کند حتی کشورهای پیشرفته صنعتی نیز ترجیح می­دهند و ناگزیرند که بخشی از تکنولوژی­های مورد نیاز خود را وارد نمایند. بر اساس برخی آمارها روزانه دو هزار قرار داد انتقال تكنولوژی در جهان منعقد گردد.

اما آیا ورود تکنولوژی خارجی نباید تحت شرایط خاصی انجام گیرد؟ ورود بی‌رویه تکنولوژی خارجی، به خصوص وقتی که زیرساخت­های تکنولوژی یك كشور استوار نباشد، هیچ پیامدی جز انتخاب ضعیف تکنولوژی و تداوم وابستگی نخواهد داشت و هیچگاه منجر به توسعة درون‌زای تكنولوژی و مشاركت كشور در تولید جهانی تكنولوژی نخواهد شد.

مفهوم و تعاریف انتقال تکنولوژی

برداشت از مفهوم انتقال تکنولوژی متفاوت است. تکنولوژی به عنوان یک مقوله کلی، در ردیف اشیاء نیست که قابل جابجایی از نقطه­ای به نقطه دیگر باشد. پس چه برداشتی از انتقال تكنولوژی به واقع نزدیكتر است.

برخی در جهت پاسخ به این سؤال، انتقال تکنولوژی را به انتقال دانش تفسیر كرده‌اند. از نظرگاه این عده، دانش مرحله­ای از دانستن است که از طریق مطالعه یا تجربه مستقیم به­دست می­آید و قابل ذخیره است و به شکل­های گوناگونی عرضه می­شود. اسناد کتبی حاوی دانش است، گفتگوی شفاهی گاهی سرشار از دانش است و بانک‌های اطلاعاتی نیز انباره عظیمی از دانش هستند. از نظر این اندیشمندان، دانش به معنای دانستن (یعنی مطلع بودن) نیست؛ کسی که محتویات یک کتابچه فنی را از بردارد، شاید هرگز نتواند از دانسته­های خود در مقام عمل استفاده کند، بلكه دانش به معنای توانایی استفاده از اطلاعات و آگاهی­هاست. پس انتقال تکنولوژی از این دیدگاه، معادل انتقال دانش و توانایی استفاده از اطلاعات خواهد بود و وقتی محقق شده است كه گیرنده آن بتواند از تکنولوژی انتقالی در راستای نیازهای خود استفاده کند.

ذیلاً تعاریف دیگری از انتقال تکنولوژی را مرور می­کنیم:

- انتقال تکنولوژی یعنی انتقال دانش فنی به فراخور شرایط بومی، همراه با جذب و اشاعة اثربخش آن در درون یک کشور و یا از کشوری به کشور دیگر.

- انتقال تکنولوژی یعنی صدور عوامل تکنولوژیک مشخص از کشورهای توسعه یافته به کشورهای در حال توسعه، به گونه­ای که کشورهای در حال توسعه بتوانند تسهیلات تولیدی جدیدی را ایجاد کرده و به کار اندازند و یا اینکه تسهیلات موجود خود را گسترش دهند. (تعریف از انکتاد)

- انتقال تکنولوژی یعنی استفاده از یک تکنولوژی موجود در جایی که قبلاً از آن استفاده نشده است.

- انتقال تکنولوژی به طور کلی شامل انتقال توانایی کاربرد و همچنین تطبیق و تغییر و در بسیاری از موارد ایجاد نوآوری در محصول، فرایند و یا تجهیزات است.

- انتقال تکنولوژی فرآیندی است که طی آن، اطلاعات و پیشرفت­های یک سازمان به­صورتی در می­آید که قابل استفاده برای سازمان دیگری باشد. این امر به معنای سازگار کردن یک تکنولوژی جدید با محیطی دیگر از طریق تغییر و به کار­گیری خلاقانة آن است.

- و سرانجام، انتقال تکنولوژی یعنی مبادلة شایستگی و تفکری که در ورای آن قرار دارد، چه به­منظور اعتلای شایستگی­های موجود و چه به منظور پشتیبانی از صنایع کشورهای رو به توسعه در امور طراحی و توسعة محصولات و فرآیندها.

از تعاریف فوق چنین برمی­آید که گونه­­های مختلفی از انتقال تکنولوژی متصور است که هر کدام در شرایط خاصی به­کار می­آیند و ارزش و ماهیت منحصر به­فردی دارند.

مدل کلی انتقال تکنولوژی

ساملی کاسکون نویسندة سرشناس درکتاب معروف خود می­نویسد:

"فرآیند انتقال تکنولوژی در بردارندة ابعاد متعدد و بسیار پیچیده­ای است که بعضی از آنها شاید متضاد با بعضی از ابعاد دیگر باشد. پیچیدگی­ این فرآیند، همراه با جاذبه­ای که دارد، مدل­سازی آن را به امری ضروری تبدیل می­کند. این مدل، نه تنها باید خود فرآیند انتقال را تشریح کند، بلکه باید موانع و دشواری­های موجود بر سر راه انتقال را نیز مشخص نماید. به هرحال، نمی­توان از بهترین و یگانه­ترین راه انتقال تکنولوژی صحبت کرد، زیرا اولاً تکنولوژی در خلاء عینیت پیدا نمی­کند، بلکه در قالب محصول، فرایند و نیروی انسانی متبلور می­شود. ثانیاً، تکنولوژی فقط از طریق مسیرهای سازمانی و سازوکارهای بسیار متنوع به جریان می­افتد. بنابراین ارزش­های اجتماعی و فرهنگ به اجزای لاینفک تکنولوژی و انتقال آن تبدیل می­شود. ثالثاً، مسیرهای جاری شدن تکنولوژی بسیار متنوع است و نمی­توان گفت که بهترین راه انتقال آن فلان مسیر است. از این­رو، وجود مدلی اثربخش برای انتقال تکنولوژی، به­منظور یافتن راه­های بهتر انتقال کامل دانش­ها و فرآیندهای نهفته در تکنولوژی بسیار اهمیت دارد."

روش­های انتقال تکنولوژی

تجربة کشورهای تازه صنعتی شده نشان می­دهد که انواع مختلفی از روش­های انتقال مورد استفاده قرار گرفته است. در برخی از کشورها مانند کرة جنوبی، تایوان و هنگ­کنگ از "واردات کالاهای سرمایه­ای و ماشین­الات صنعتی" به­عنوان مهمترین روش انتقال تکنولوژی در دهة 1980 یاد می­شود.  در حالی که در بسیاری از کشورهای جنوب شرقی نظیر چین، مالزی، سنگاپور و تایلند، "سرمایه­گذاری مستقیم خارجی"، عمده­ترین روش جهت انتقال تکنولوژی و مهارت­های فنی و مدیریت به این کشور­ها بوده است.

برخی از مهمترین روش­های اکتساب و انتقال تکنولوژی عبارتند از:

1. انتقال تکنولوژی از طریق سرمایه­گذاری مستقیم خارجی (Foreign Direct Investment،)

سرمایه­گذرای مستقیم خارجی به­عنوان یکی از مهمترین شیوه­های انتقال تکنولوژی محسوب می­شود. انتقال تکنولوژی توسط سرمایه­گذاری مستقیم خارجی معمولاً زمانی به وقوع می­پیوندد که یک یا چند شرکت خارجی در امر انتقال سرمایه، مهارت فنی، مدیریتی و بازاریابی در یک کشور خارجی از طریق شعباتش در آن کشور فعالیت می­نمایند. قابل ذکر است که شرکت­های خارجی می­توانند تمام، حداکثر و یا حداقل مالکیت شعباتش را درکشور خارج عهده­دار شوند. از آنجائیکه منابع جهانی تکنولوژی عمدتاً در اختیار شرکت­های چندملیتی می­باشد سرمایه­گذاری مستقیم خارجی که توسط آنها انجام می­گیرد نقش مهمی در جذب تکنولوژی به کشورهای در حال توسعه دارد.

در کل، سرمایه­گذاری مستقیم خارجی بیشتر به کشورهایی جریان می­یابد که خصوصیاتی نظیر نیروی کار ارزان و ماهر و وفور منابع طبیعی، داشته باشند. یکی از فوائد مهم سرمایه­گذاری خارجی این است که معمولاً انتقال معلومات، دانش فنی جدید، مهارت­های مدیریتی و بازاریابی (به کشور گیرنده) را به همراه دارد. اگر چه انتقال تکنولوژی از طریق سرمایه­گذرای مستقیم خارجی همواره مطرح بوده است ولی انتقاد­هایی نیز به این روش وارد شده است. از جملة این انتقادها می­­توان به مواردی که در آن سرمایه­گذار که معمولاً شرکت­های چندملیتی می­باشند سعی در نفوذ هر چه بیشتر در بازار کشور گیرنده و استفاده از منابع خام و ارزان طبیعی و نیروی انسانی می­نماید، اشاره نمود.

2. انتقال تکنولوژی از طریق سرمایه­گذاری مشترک (Joint Venture)

از جمله روش­های متدوال دیگر انتقال تکنولوژی، سرمایه­گذاری مشترک می­باشد که به صورت یک همکاری و قرارداد مشترک بین شرکت محلی در کشور میزبان و طرف خارجی آن منعقد می­گردد. تفاوت اصلی میان قراردادهای سرمایه­گذاری مشترک و سرمایه­گذاری مستقیم خارجی (FDI) در این است که در اولی هر دو طرف قرارداد در تصمیم­گیری، کنترل و فوائد معامله سهیم می­باشند و حال آنکه در دومی معمولاً سرمایه­گذار، کنترل اصلی را در جریان انتقال برعهده دارد.

در این روش طرف دریافت کنندة تکنولوژی قادر است تا از تکنولوژی­هایی بهره­برداری نماید که به تنهایی توان استفاده و بهره­برداری از آن را نداشته است. در نتیجه، هر قدر میزان و درجة همکاری و حضور طرفین قرارداد سرمایه­گذاری مشترک در همة زمینه­ها نظیر تحقیق و توسعه، کنترل کیفیت و ترتیبات سازماندهی بیشتر باشد، درجة موفقیت آن نیز افزایش می­یابد. همچنین، تمایل و تلاش مشترک طرفین قرارداد نیز در کاهش هزینه­ها و افزایش منافع حاصله از آن می­تواند از عوامل موثر در موفقیت آن محسوب شود. از دیگر فوائد این قراردادها این است که موجب تحولی چشمگیر در ساختار صنایع و رفتار رقابتی می­شود. اخیراً اهمیت قراردادهای سرمایه­گذاری مشترک در مقایسه با سایر روش­های انتقال تکنولوژی به دلیل اینکه تعداد بیشماری از شرکت­های صنعتی که قبلاً فقط در بازار محلی (داخلی) فعالیت می­کردند تمایل زیادی به رقابت در بازارهای بین­المللی پیدا کردند، افزایش یافته است. این قراردادها می­توانند به طور فزاینده­ای جهت توسعه صنایع جدید، احیاء صنایع بالغ، رشد و یا ارتقاء مزیت رقابتی شرکت­های صنعتی مفید واقع شوند. این روش به­عنوان یکی از کاراترین کانال­های انتقال تکنولوژی مطرح می­شود. زیرا زمانی که عرضه کنندة خارجی تکنولوژی در منافع و ریسک­های پروژه سهیم باشد، به­طور مستقیم در جهت موفقیت­ آن تلاش می­نماید.

 با وجود مزایای گوناگون انتقال دانش فنی و مهارت­های مدیریتی توسط قراردادهای سرمایه­گذاری مشترک، موقعی که اهداف عرضه­کننده و دریافت کننده تکنولوژی با یکدیگر مغایرت داشته باشد، دستیابی به یک توافق همه جانبه و پایدار بسیار مشکل است. در كشور ما این روش جواب نداده است و موجب شده است ما بخش‌های كم ارزش قرار دادها را انجام دهیم.

3. انتقال تکنولوژی از طریق قراردادهای لیسانس(Licensing Agreements)

قرارداد لیسانس به قراردادهایی اطلاق می­شود که به وسیلة عرضه کننده لیسانس برای یک مدت معینی و در مقابل مبلغ مشخصی (که معمولاً به شکل Royality می­باشد) به دریافت کنندة آن فروخته می­شود. تفاوت اصلی میان قرارداد لیسانس و سرمایه­گذاری مشترک در این است که در اولی سهم یکسانی از مشارکت بین طرفین قرارداد وجود

ندارد. عرضه کنندة لیسانس موافقت می­نماید که تکنولوژی مورد نیاز را توسط سرمایه­گذاری کامل دریافت کنندة تکنولوژی فراهم نماید. به علاوه، به طور کلی قرارداد از جمله منابع ارزان­تر تکنولوژی محسوب می­گردد و همچنین موجبات خوداتکائی تکنولوژیکی کشور دریافت کنندة تکنولوژی را فراهم می­نماید. در کل کشورهایی که دارای قابلیت­های بیشتر و بهتر جذب تکنولوژی می­باشند، بیشتر از این روش جهت انتقال فناوری استفاده می­نمایند.

4. انتقال تکنولوژی از طریق قراردادهای کلید در دست

انتقال تکنولوژی و دانش فنی از طریق روش کلید در دست به قراردادهایی اطلاق می­شود که عرضه کنندة تکنولوژی تعهد می­نماید که کلیة عملیات مدیریتی فنی و خدمات مهندسی مورد نیاز برای برنامه­ریزی، ساخت و نصب پروژه­های تکنیکی را در مقابل دریافت مبلغ مشخصی انجام دهد. به عبارت دیگر، در قرارداد کلید در دست عرضة کنندة تکنولوژی، مجموعة کاملی از تجهیزات فیزیکی و ابزار آلات به همراه نصب و راه­اندازی آنان را برعهده می­گیرد.

کشورهای در حال توسعه، معمولاً از این روش در مراحل اولیه توسعه صنعتی خود استفاده می­نمایند. اگر چه انتقال تکنولوژی از این طریق ممکن است باعث تسریع در روند انتقال ماشین­آلات و سخت­افزار به کشور گیرندة تکنولوژی شود، اما همان­طور که تجربه بسیاری از کشورهای در حال توسعه نشان داده است، در بسیاری از مواردی که کشوری از این روش استفاده نموده فقط قادر به استفاده از ماشین­آلات و آنهم بعضاً با کمک­های فنی عرضة کنندة آنها بوده و دانش فنی و معلومات لازم برای استفاده از آن ماشین آلات را اکتساب ننموده است. در نتیجه پس از مدتی و با قدیمی شدن تکنولوژی و ماشین­آلات مورد استفاده، قدرت رقابت از این صنایع گرفته شده و مجبورند یا با صرف سرمایه­گذاری کلان تکنولوژی جدیدی را جایگزین کنند و یا شاهد مرگ تدریجی صنعت باشند.

5. انتقال تکنولوژی از طریق واردات کالاهای سرمایه­ای و ماشین­آلات

از طرق دیگر انتقال دانش فنی، وارد نمودن کالاهای سرمایه­ای و ماشین­آلات می­باشد که نقش مهمی در افزایش ساختار صنعتی و توانایی تکنولوژیکی کشور گیرندة تکنولوژی، ایفا می­نماید. درجة موفقیت این روش انتقال تکنولوژی در توسعة توانایی محلی تکنولوژیکی در کشور گیرندة تکنولوژی، بستگی به سطح توسعة توانایی محلی تکنولوژیکی در کشور گیرندة تکنولوژی، بستگی به سطح توسعة صنعتی و درجة تخصص­های مدیریتی و فنی و ظرفیت جذب آن دارد. کشورهای تازه صنعتی شدة واقع در جنوب شرقی آسیا با اتخاذ سیا­ست­های مناسبی نظیر اجرای موثر راهبرد توسعه صادرات توانستند از طریق درآمد­های عاید از صادرات محصولات صنعتی خود جهت واردات ماشین­آلات و کالاهای سرمایه­ای پشتوانة مالی مناسبی بدست آورند. برای مثال می­توان به کشور کرة جنوبی اشاره نمود که در دهة 80 به­طور گسترده­ای از این روش (واردات ماشین­آلات و کالاهای سرمایه­ای) به­عنوان یکی از عمده­­ترین طرق انتقال تکنولوژی به کشورش استفاده نمود.

6. انتقال تکنولوژی از طریق قراردادهای بیع متقابل

در این روش، عرضه کننده تکنولوژی موافقت می­نماید که امکانات تولیدی برای متقاضی فراهم نماید و در آینده از محصولات تولید شده وی به عنوان بازپرداخت اصل و سود سرمایه‌گذاری خود، خریداری نماید. معمولاً قرادادهای بیع متقابل نه تنها شامل ماشین­آلات و وسایل می­شوند بلکه همچنین شامل استفاده از دانش فنی و کمک­های فنی عرضه‌کننده تکنولوژی که برای تولید محصولات بکار برده می­شود می­گردد. مهمترین مشوق و انگیزه عرضه کنندة تکنولوژی در وارد شدن در قرارداد بیع متقابل، استفاده و بهره­برداری از منابع طبیعی و انسانی ارزان در کشور دریافت کننده تکنولوژی می­باشد. مهمترین انگیزه برای دریافت کنندة تکنولوژی، انتقال تکنولوژی صنعتی و بهره­برداری حداکثر از منابع طبیعی و انسانی در کشورش می­باشد.

7. انتقال تکنولوژی از طریق مهندسی معکوس

انتقال تکنولوژی از این طریق معمولاً به وسیلة خرید نمونه­های ماشین­آلات از خارج و پیاده نمودن و کپی نمودن از روی آن صورت می­پذیرد؛ به خصوص آن ماشین­آلاتی که از تکنولوژی ساده­تری برخوردار می­باشند. به­عبارت دیگر این روش ممکن است در صنایع با تکنولوژی پیشرفته مانند صنایع شیمیایی و دارویی کاربردی نداشته باشد. انتقال تکنولوژی از طریق مهندسی معکوس معمولاً زمانی انجام می­پذیرد که شرکت­های چندملیتی و یا کشور عرضه کنندة تکنولوژی، از انتقال حق امتیاز تکنولوژی­های پیشرفته به کشورهای در حال توسعه امتناع ورزند. در این حالت، شرکت و یا کمپانی محلی در کشور دریافت کننده (در حال توسعه) تلاش می­نماید که از روی محصول تولیدی اصلی، محصول مشابه آن را بسازد. انتقال تکنولوژی­ از این طریق در صنایعی که اجزاء ترکیبی آن به سادگی قابل دسترسی می­باشند مانند صنایع کامپیوتر و نیمه‌هادی­ها متدوال­تر می­باشد. باید خاطرنشان نمود که استفاده از این روش برای کشورهایی که از نظر توانایی­های درونزای تکنولوژیکی ضعیف می­باشند بسیار مشکل به­نظر می­رسد.

8. انتقال تکنولوژی از طریق قراردادهای کمک­های فنی و خدمات مهندسی

الف)کمک­های فنی

کمک­های فنی عموماً خدمات و اطلاعات فنی و مدیریتی (صنعتی) است که در تولید و ساخت محصول یا مواد، مورد نیاز باشد. معمولاً این خدمات از طرف واحدهای تولیدی که دارای تجارب لازم و کافی در این زمینه باشند ارائه می­گردد.

در پروژة صنعتی و تولیدی کمک­های فنی عمدتاً شامل خدمات زیر است:

- کمک در انتخاب تکنولوژی و روش ساخت و آزمایش کارخانه

- تهیة صورت مشخصات فنی ماشین­آلات و تجهیزات

- تهیة مشخصات محصول

- همکاری در مقایسه پیشنهادات خرید ماشین­آلات

- همکاری در تهیه و خرید قطعات نیم‌ساخت و لوازم و مواد کمکی

- همکاری در تهیه مشخصات مواد اولیه و منابع تأمین آنها

- خدمات در رابطه با انجام آزمایشات و تحقیقات مواد اولیه و محصول

- نظارت بر عملیات نصب و راه­اندازی کارخانه

- خدمات و کمک در بالا بردن درجه استحصال آموزش افراد کشور انتقال گیرنده برای دوران بهره­برداری

- خدمات در مورد تصحیح و تغییر روش­های تولیدی

- خدمات مدیریتی در حین راه­اندازی و بهره­برداری

ب) خدمات مهندسی

خدمات مهندسی به آن دسته از کارهای فنی اطلاق می­گردد که در جهت ایجاد یک پروژه صنعتی و تولیدی به­کار آید معمولاً این خدمات توسط موسسات مهندسی باتجربه در امر موردنظر و یا فروشندگان ماشین­آلات اصلی طرح، ارائه می­شود.

خدمات مهندسی عمدتاً شامل کارهای فنی به شرح زیر می­باشد:

- تهیة نقشه آرایش کارخانه

- طراحی تجهیزات و تاسیسات

- تهیة نقشه­های اجرایی ساخت قطعات و لوازم و بعضی تجهیزات

- تهیه نقشه­های نصب و دستور­العمل­های مونتاژ

- تهیة نقشه­های اجرایی ساختمانی

- پیمان عملیات اجرایی ساخت و نصب کارخانه

- آموزش افراد کشور انتقال گیرنده

9. انتقال تکنولوژی از طریق استخدام پرسنل علمی و فنی

در این بخش قبل از هر چیز باید گفت که قلب تکنولوژی، انسان است؛ انسانی که می­تواند سخت­افزار و دانش فنی را به خوبی به کار گیرد و در یک روند تکاملی بخشی از نیازهای تکنولوژیک انسان­ها را برآورده نماید. تجربه نشان داده است که کشورهایی که توانسته­اند سرمایه­های انسانی خود را غنی کرده و بدرستی جهت دهند توانسته­اند تمامی مولفه­های تکنولوژی را فراهم کرده و به پیشرفت قابل توجهی برسند.

در سطوح توانمندی تکنولوژی هر چه از پایین­ترین سطح بهره­برداری تا بالاترین سطح تحقیق و توسعه پیش می­رویم، اتکاء به ماشین و سخت­افزار کمتر شده و اهمیت انسان بیشتر می­شود.

روند تغییرات سخت­افزار هم نشان می­دهد که درگذر زمان نقش سخت­افزار، اولاً یک نقش انعطاف­پذیر و ثانیاً یک نقش حاشیه­ای خواهد شد.

در روند تبدیل منابع طبیعی به محصولات نهایی نیز چنین روندی قابل ملاحظه است. هر چه به محصول نهایی نزدیک می­شویم، نقش انسان پررنگ­تر شده و ارزش افزودة حاصل نیز به­طور صعودی افزایش می­یابد.

مطالب فوق نشان می­دهد در صورتی که حداقل آمادگی تکنولوژی در کشور یا بنگاه نیازمند تکنولوژی وجود داشته باشد، می­توان با استفاده از تجارب مهندسان و متخصصان توانمند در عرصه مورد نیاز، به تکنولوژی دست یافت. تحولات جهانی امکان استفاده از این روش را افزایش داده است. به­عنوان مثال پس از فروپاشی شوروری سابق حدود چهار میلیون متخصص و دانشمند برجسته با بحران بیکاری روبرو شدند که حاضر بودند با شرایطی مناسب در سایر کشورها از جمله ایران کار کنند.

در اروپا نیز چنین موقعیت­هایی وجود دارد. از جمله روند روبه­افزایش بیکاری در فرانسه و وجود افراد صاحب تجربه در کانون بازنشستگان آنها، زمینة مناسبی برای استفاده از متخصصین است. حتی در شرایط عادی نیز می­توان با به خدمت گرفتن مشاوران مناسب به فوت­و­فن­های نهفته در فرایند عرضة محصول دست یافت. برای استفاده از این روش آمادگی و انگیزه و علاقة متقاضی به کسب تکنولوژی ضروری است و با وجود این شرایط می­توان با هزینة بسیار پایین­تری نسبت به سایر روش­های انتقال تکنولوژی، تکنولوژی را کسب نمود.

شیوه­های مدرن انتقال تکنولوژی

به­همان نسبتی که تکنولوژی پیشرفت کرده است، الگوها و سازوکارهای تحقیقات و انتقال تکنولوژی نیز دستخوش تغییرات ریشه­ای شده است. برخی از این تغییرات به ماهیت علمی و تحقیق­گرای تکنولوژی­های پیشرفته باز می­گردد و برخی از آن­ها ناشی از ابتکار ملت­هایی است که به ­گونه­ای آگاهانه و سازمان یافته به رقابت با کشورهای پیشرفتة صنعتی برخاسته­اند و تصمیم دارند که در آینده به باشگاه سفیدپوستان ثروتمند بپیوندند.

توسعة تکنولوژی­های پیشرفته اطلاعات و ارتباطات، تاثیر بسیار محسوسی بر شیوه­های انتقال تکنولوژی داشته است، به این معنا که  ارتباطات غیررسمی سازمان­های مختلف و پرسنل علمی و فنی آنها را گسترش داده و بازار شیوه­های غیرمستقیم  انتقال تکنولوژی را بیش از پیش گرم کرده است.

علاوه بر این، صنایع رقابت­جویی که نگران آیندة خود هستند، عمیقاً دریافته­اند که دیگر نباید در خانه‌هایشان بنشینند و بیگانگان را به انتقال رسمی و پرهزینه تکنولوژی فراخوانند. آنان از تحلیل فرصت­های نوین آموخته­اند که می­توانند و باید مرزهای حضور خود را در اقصی نقاط جهان بگسترانند و هر جا که ردپایی از علوم و تکنولوژی پیشرفته یافت می­شود، حضوری آشکار یا پنهان داشته باشند و از طریق تماس مستقیم و نزدیک با موسسات و سازمان­های صنعتی پیشرفته درس­هایی بیاموزند که هرگز با نشستن در خانه حاصل نمی­شود. به­همین دلیل است که سیاست­های درون­گرای تکنولوژی تدریجاً جای خود را به سیاست­های برون­گرا می­سپارند تا راه تحریک بین­المللی صنایع را هموار نمایند. مهمترین شیوه­های انتقال تکنولوژی که اخیراً در چارچوب سیاست­های برون­گرای تکنولوژی مورد توجه ملت­های تازه صنعتی شده آسیا قرار گرفته است و ژاپن از مدت­ها پیش از آنها استفاده کرده است، به شرح زیر می­باشد:

1. آموزش فنی کارکنان در صنایع کشورهای پیشرفته

شرکت­های صنعتی کشورهای تازه صنعتی شده آسیا، کارکنان خود را به­گونه­ای منظم برای آموزش علمی به شرکت­های پیشرفته بیگانه اعزام می­کنند. به این ترتیب، مهندسان و تکنسین­های اعزامی در معرض تکنولوژی، عملیات و تجربیات شرکت­های بیگانه قرار می­گیرند و ضمن آن با شگردهای صنعتی، فنی و بازاریابی آنها نیز آشنا می­شوند.

به­عنوان مثال در مطبوعات کرة جنوبی نمونه­های زیادی از آموزش فنی در کشور­های خارجی به چاپ رسیده است که آخرین موج آنها به صنایع هوا­فضا مربوط می­شود.

2. تاسیس شرکت­های تابعه در کشورهای صنعتی

ایجاد شرکت­ها و شعب تابعه برای فروش، تولید و به‌خصوص تحقیق و توسعه در کشورهای بیگانه، یکی از استراتژی­های محوری شرکت­های فراملیتی است که به تازگی توسط کشورهای تازه‌صنعتی‌شدة آسیا نیز مورد تقلید قرار گرفته است. این نوع حضور در کشورهای دیگر باعث می­شود که صنایع و مراکز تحقیقاتی خودی در معرض روندهای تکنولوژی­ کشورهای دیگر قرار گیرند و ضمناً از تخصص­های فنی موجود در آن کشورها با سهولت بیشتری استفاده کنند و ارمغانی برای کشور به­همراه آورند که نتیجة آن، سهم بیشتری از بازارهای جهانی می­باشد. گزارش­های موجود حاکیست که برخی از شعب خارجی صنایع کشورهای تازه صنعتی شده، فعالیت­های گسترده­ای در زمینة جمع­آوری انواع اطلاعات علمی و فنی دارند.

3. ایجاد مراکز تحقیقاتی در کشورهای صنعتی

بدیهی­ترین انگیزه­های ایجاد مراکز تحقیقاتی در کشورهای صنعتی بیگانه عبارتند از:

ردگیری پیشرفت­های تکنولوژی در خارج از کشور

اکتساب محلی یا ایجاد تکنولوژی­های جدید با استفاده از امکانات و تسهیلات موجود در آن کشورها

این شیوه از دیرباز مورد توجه شرکت­های فراملیتی بوده و آنان طریق گسترش جهانی عناصر تولید، توسعة محصول و تحقیق در اطراف جهان، مخاطرات نوآوری صنعتی را کاهش می­دهند. اکنون کشورهای تازه صنعتی شدة آسیا با استفاده از این شگرد می­کوشند تا برکمبود ظرفیت تحقیقات بومی و نیروی انسانی پژوهشگر خود غلبه کنند.

به­عنوان مثال، بسیاری از مراکز تحقیقاتی که توسط دولت و یا شرکت­های بزرگ کره­ای ایجاد شده­اند در کشورهای آمریکا و ژاپن فعالیت می­کنند و بنابراین قادرند که هم تکنولوژی­های تازه‌تر را بدست آورند و هم دانشمندان مجرب محلی را استخدام نمایند. برخی دیگر از آنها در کشورهای چین و روسیه مستقر هستند و به شرکت­های خود کمک می­کنند تا بازارهای سریعاً متحول این شرکت­ها را بهتر درک کرده و از مهارت پژوهشگران و طراحان سطح بالای آنها نیز بهره جویند. صنایع کره­ای با استخدام ملیت­های خارجی در مراکز تحقیقات برون کشوری خود می­کوشند به فعالیت­های تحقیقاتی خود صورتی جهانی ببخشند تا بتوانند دانش فنی مورد نیازشان را به سرعت کسب نمایند. هزینة تامین و ادارة این مراکز از محل تکنولوژی­ها و اطلاعاتی که دربارة بازارهای خارجی جمع­آوری می­شود، جبران می­گردد.

4. ایجاد محافل و انجمن­های علمی و فنی بین­المللی

تشکیل این محافل که پایگاه­هایی برای تبادل آرا بین دانشمندان و تکنولوژیست­های کشورهای تازه‌صنعتی‌شده و کشورهای پیشرفته می­باشند، به ویژه از طرف دولت کره به­عنوان یکی از استراتژی­های انتقال تکنولوژی پیشرفته تعقیب می­شود. دانشمندان و تکنولوژیست­های خودی از طریق این محافل از پیشرفتهای علمی و فنی آگاه گردیده و بهترین منابع جهانی تکنولوژی را برای انتقال شناسایی می­کنند. همان­طور که می­دانیم شناسایی این منابع یکی از الگوهای انتقال تکنولوژی است.

5. تاسیس مراکز آموزشی و تحقیقاتی" سطح‌بالا" در داخل کشور به سرپرستی دانشمندان و مؤسسات آموزشی و تحقیقاتی پیشرفته جهان

 مراکز آموزشی و تحقیقاتی سطح‌بالا امروزه تعریف و ماموریت­های خاصی را دارند و امتیاز آنها صرفاً به کیفیت بالای آنها مربوط نمی­شود. بلکه در این نوع مراکز تاکید اصلی بر ادغام آموزش و پژوهش و تربیت پژوهشگران در سطح دکترا و فوق دکترا است. کشورهای تازه صنعتی شدة آسیا با ایجاد این مراکز در کشور خود و با سرپرستی دانشمندان بین­المللی، فرصت­های مناسبی را از جهت کار با پژوهش­گران سرشناس جهانی برای پژوهش­گران خود فراهم می­کنند. درکرة جنوبی، وزارت علوم و تکنولوژی مسئول ایجاد و توسعه این­گونه مراکز است. مزیت مهم مراکز مذکور این است که جذب دانشمندان درجة یک از کشورهای پیشرفته را تسهیل و جریان فرار مغزها را معکوس می­کند. به­عنوان مثال، موسسه علوم وتکنولوژی کره موفق شده است که از طریق همکاری با یکی از مراکز پژوهشی سطح‌بالا، دوازده برندة جایزة نوبل را برای تدریس و هدایت فعالیت­های تحقیقاتی به کشور خود بکشاند!

6. تبادل آکادمیک از طریق دانشگاه‌ها

امروزه دانشگاه­ها به یکی از بازیگران اصلی عرصة انتقال تکنولوژی پیشرفته تبدیل شده­اند. همکاری و مبادلات بین دانشگاهی اکنون به­عنوان یک سیاست موثر انتقال تکنولوژی در کشورهای مختلف جهان تعقیب می­شود. نکتة مهم این است که بعضی از کشورهای تازه صنعتی شدة آسیا اخیراً به ایجاد موسسات مشترک صنعتی- آکادمیک با دانشگاه­های صنعتی جهان دست زده­اند تا از این طریق به فعالیت­های تحقیقاتی مشترک در زمینة تکنولوژی­های پیشرفته بپردازند. به­عنوان مثال، گسترش این نوع همکاری­ها فیمابین شرکت­های کره­ای و دانشگاه­های خارجی موجب شده است تا آنان توانمندی­های صنعتی خود را بسیار سریعتر بهبود بخشند، زیرا در این مسیر می­توانند از اشخاص بسیار آموزش دیده و مجربی استفاده کنند که با موسسات تحقیقاتی مختلف ارتباط تخصصی دارند.

7. مشارکت صنایع داخلی با صنایع خارجی

این نوع مشارکت­ها از دیرباز منبع انتقال تکنولوژی­های پایه­ای به صنایع کشورهای تازه صنعتی شده بوده است. آمریکائی­ها در مورد کره­ای­ها اذعان می­کنند که آنان با خود پول، تجربة تولید و دسترسی به بازارهای جدید را بر سر میز مذاکره می­آورند. شرکت­های خارجی نیز معمولاً تکنولوژی لازم را عرضه می­کنند. پیمان­های فنی استراتژیک با سایر پیشگامان بازارهای جهانی به شرکتهای کره­ای اجازه می­دهد تا سریعتر در بازارهای جدید نفوذ کنند. به­علاوه، این پیمان­ها طیف گسترده­ای از تکنولوژی­های پیشرفته را در اختیار آنان قرار می­دهد.

8. همکاری استراتژیک

همکاری استراتژیک عبارت است از فرآیند تشخیص "شکاف" در تکنولوژی­های بومی با جستجو برای یافتن تکنولوژی­های پرکننده و سپس درگیر کردن صاحبان آن تکنولوژی در مشارکتی که نتیجة آن انتقال تکنولوژی به کشور باشد. کشورهای تازه صنعتی شده­ای مثل کره، همانند کشورهای پیشرفتة صنعتی، اکنون در جستجوی مکمل­های تکنولوژی بومی خود هستند و برای این منظور هر مشوقی را که لازم باشد فراهم می­کنند تا صاحبان خارجی تکنولوژی را به این نوع همکاری­ها بکشانند.

9. ثبت اختراعات ارزان قیمت خارجی در کشور

کشورهای صنعتی از دیرباز به­عنوان مرکز ثبت اختراعات شناخته شده­اند و به این وسیله، اختراعات را به کشور خود می­کشانند و آنها را به بهای نازلی خریداری می­کنند.

با پایان جنگ سرد و بازشدن بازارهای روسیه، فرصت ویژه­ای برای صنایع بزرگ، که در جستجوی تحقیقات بنیادی و پروانه­های ثبت اختراع ارزان قیمت بوده­اند فراهم شده است. کره­ای­ها با خرید پروانه­های ثبت اختراع روسی از این فرصت به خوبی استفاده کرده­اند و تا سال 1993 توانستند 365 پروانه را از روس­ها بخرند. آنان پروانه­های ثبت اختراع مخترعان کشورهای دیگر را نیز می­خرند.

10. تملک شرکت­های خارجی و یا خرید پاره­ای از سهام آنان

این شیوه که از شگردهای مرسوم دستیابی به تکنولوژی­های دیگران در کشورهای صنعتی است، اخیراً مورد توجه کشورهای تازه صنعتی شده نیز قرار گرفته است.

11. استخدام متخصصین و دانشمندان خارجی

شرکت­های بزرگ صنعتی، به­عنوان یکی از روش­های غیر مستقیم انتقال تکنولوژی، مایل به استخدام متخصصان بیگانه در عملیات خود هستند. اکنون این شیوه در کره نیز دنبال می­شود و دولت اعلام کرده است که هزینه­های استخدام کارکنان خارجی سطح بالا را تامین خواهد کرد. این هزینه­ها مشتمل است بر مشوق­های حقوقی برای کارکنان خارجی حائز شرایط و برجسته با نرخ­هایی بالاتر از استانداردهای حقوق و دستمزد جهانی.

12. ایجاد پایگاه­های اطلاعاتی

کشورهای تازه صنعتی شده به خوبی دریافته­اند که پایگاه­های اطلاعاتی قوی، منابعی ارزان و در عین حال بسیار عالی برای دستیابی به اطلاعات علمی و فنی هستند. به­عنوان مثال، سرمایه­گذاری جدی دولت کره در این گونه پایگاه­ها، آن کشور را قادر ساخته است تا در مدت کوتاهی به انبوهی از اطلاعات علمی و فنی دست یابد.

نتیجه­گیری

در کل می­توان چنین بحث نمود که نمی­توان برای همة موقعیت­ها و شرایط فقط به یک روش خاص انتقال تکنولوژی اتکا نمود، چرا که روش­های انتقال تکنولوژی برحسب نوع تکنولوژی مورد انتقال و شرایط به خصوص هر کدام متفاوت می­باشد. درجه و میزان تاثیر و موفقیت هر یک از روش­های انتقال تکنولوژی همچنین بستگی به میزان توانائی­های جذب و درک دانش فنی انتقال گیرندة تکنولوژی دارد.

بنابراین می­توان چنین نتیجه­گیری نمود که عوامل مهم تعیین کننده روش انتقال تکنولوژی به مقدار بسیاری شامل ترکیبی از تمایل انتقال دهندة تکنولوژی­ جهت عرضه تکنولوژی و دانش فنی و همچنین توانایی دریافت کنندة تکنولوژی جهت کسب و جذب تکنولوژی می­باشد. اهمیت انتخاب روش­های انتقال تکنولوژی بسیاری از کشورهای در حال توسعه را بر آن داشت که انواع مختلف روش­های اکتساب تکنولوژی را جهت انتخاب مناسب­ترین آنها آزمایش نمایند.

انتقال تکنولوژی پیشرفته و ورود به آخرین مرزهای تکنولوژی، مستلزم شیوه­های مدرن انتقال تکنولوژی است که تقریباً از بسیاری جهات با شیوه­های مرسوم انتقال تفاوت دارد. این امر به معنای منسوخ شدن شیوه­های مرسوم انتقال تکنولوژی نیست، چه بسا که استفاده از این نوع شیوه­ها هنوز برای ما مناسب و مطلوب باشد. به­ هر حال سه جنبة مهم شیوه­های جدید انتقال تکنولوژی عبارت است از:

1- تاکید کردن بر فعالیت­های تحقیقاتی برون‌کشوری برای جذب و انتقال تکنولوژی به داخل.

2- به­کارگیری متخصصان خارجی برای پرکردن خلأهای تکنولوژی بومی.

3- استفاده از هر سازوکار عملی برای شناسایی و ردگیری پیشرفت­های تکنولوژی در خارج از کشور.

همة این جنبه­ها براین حقیقت تاکید می­کنند که تکنولوژی­های پیشرفته را نمی­توان مانند تکنولوژی­های سنتی خرید. زیرا این نوع تکنولوژی­ها شدیداً به عامل انسانی متخصص وابسته­اند که معمولاً کشورهای رو به توسعه از کمبود آن رنج می­برند. .  به­نظر می­رسد که مناسب­ترین روش آن است که زمان و هزینة انتقال را به حداقل برساند و دسترسی به بازار، میزان جذب تکنولوژی و همراهی با تحولات آن را به حداکثر برساند.

ماخذ:

1. مبانی تکنولوژی و انتقال تکنولوژی از منظر سیاست­گذاری برای توسعه تکنولوژی، به اهتمام مهندس عباس فلاح.

2. ضوابط، مقررات و روش­های مناسب انتقال تکنولوژی به کشور، دانشگاه علم و صنعت ایران، پایان­نامه، علیرضا توکلی.

3. انتقال تکنولوژی در جهان سوم و ایران، ق- یوسف­پور.

4. انتقال تکنولوژی، روش­ها و مراحل، گزارش تراز مطالعات مدیریت و بهره­وری ایران- وابسته به دانشگاه تربیت مدرس.