پیشینه وفلسفه عزاداری ومرثیه سرایی بخش قابل توجهی از تلاشهای فكری و فرهنگی مخربی كه در سطح نشریات تجدیدنظر طلب علیه تفكر و معارف اسلامی سامان دهی می شود، به موضوع عزاداری و مرثیه سرایی برای حضرت اباعبدالله الحسین (ع) اختصاص یافته است. این نشریات بنا بر خط مشی واحدی كه برای مقابله با اسلام و حكومت دینی دنبال می كنند، پی در پی به عزاداری برای امام حسین (ع) انتقاد می نمایند و سعی وافر دارند تا با روشهای مختلف از ارزش و اعتبار و آثار شگرف آن بكاهند. مقالات و گفتگوهای منتشره در مطبوعات مخالف حكومت دینی ، گاهی بر اصل اندوه و غم در یادبود شهدای كربلا حمله می كنند و به نفی آن می پردازند و همواره بر طبل « شادزیستی » و رقص و هلهله می كوبند. زمانی دیگر بر گریستن بر مصائب و رنجهای ائمه دین (ع ) انتقاد می كنند و گذشتگان و پدران و مادران را از اصرار بر این عمل به سخره می گیرند. و نیز در بعضی از مقالات، اصل عزاداری و مرثیه سرایی را به دوره صفویه منتسب می سازند و بر سبك و حجم این عمل در امروز یورش می برند و بدین وسیله به نفی آن می پردازند و ریشه و اساس داشتن این سنت اجتماعی را انكار می نمایند. هدف و انگیزه اصلی این تهاجم كه یقینا فاقد علم و آگاهی و بینش است « سیاسی » است و مهاجمان از آن رو به این جلوه روشن و نورانی معارف و شعائر دینی حمله ور می شوند كه خود را با « دین » و « سیاست » و ملازمه این دو با هم كه ثمره آن ضرورت اجتناب ناپذیر تشكیل « حكومت دینی » است، در تضاد می بینند! این انگیزه و علت را در لابلای مطالب و مقالات آنها به خوبی می توان سراغ گرفت، آنجا كه عزاداری ها را عامل گسترش خشونت و تهییج عواطف بر می شمرند و از اینكه از این اصل به عنوان وسیله ای برای ترویج دین و مقابله با دشمنان خدا استفاده می شود، عصبانیت و ناخشنودی خود را اعلام می نمایند! اگر چه اهداف و انگیزه های سیاسی این افراد و جریانها در تهاجم به عزاداری و مرثیه سرایی برای امام حسین (ع) و زنده داشتن همه ساله این شور و عشق پاك و الهی، مشخص است، لكن بر خود لازم می دانیم برای آگاه سازی نسل جوان، به این اظهارات سطحی، پاسخی منطقی و متكی بر استدلال و برهان بدهیم. 1 .برخلاف دیدگاههای نویسندگان نشریات تجدیدنظر طلب ، اصل عزاداری و مرثیه سرایی برای حضرت اباعبدالله الحسین (ع) ریشه در فرهنگ غنی تشیع دارد و پشتوانه استوار آن اولا كلام گهربار ائمه دین (ع) است كه به صورت احادیث و روایات در متون روایی ما بر این عمل اصرار می ورزند. ثانیا سیره و روش علمی آن بزرگواران بر انجام مراسم عزاداری برای امام حسین (ع) و شهدای كربلا تاكید فراوان دارد. در متون دینی روایات متعددی درباره ثواب و پاداش فراوان برای عزاداری و مرثیه سرایی و زیارت مرقد شریف حضرت امام حسین وارد شده است. در این روایات، نوحه سرایان به گریاندن مردم در مصائب اهل بیت (ع) تشویق می شوند، همچنین شاعران و مرثیه سرایان به سرودن اشعار در رثای امام حسین (ع) و گریاندن مردم ترغیب می گردند و عمل آنان موجب جلب رضای خدا و نیل به بهشت جاودان معرفی می شود. سیره عملی ائمه دین (ع) بهترین الگو برای مسلمانان در همه اعصار محسوب می شود. پیشوایان دین (ع) به طور عینی و عملی به عزاداری و گریستن برای حضرت سیدالشهدا (ع) می پرداختند تا بدین وسیله جای هیچ شبهه و تردیدی باقی نماند كه ذكر مصایب و رنجهای اهل بیت (ع) و گریستن بر آنها عملی شایسته و ارزشمند و دارای اجر و پاداش الهی محسوب می شود. نقل است كه حضرت امام زین العابدین (ع) با یادآوری واقعه جانسوز كربلا، گریه های شدید و سوزناك می كرد، تا جایی كه غلام آن حضرت با مشاهده حالات آنحضرت می گوید: ای فرزند پیامبر، جانم به فدایت، من می ترسم با این وضع جان خود را از دست بدهی. حضرت پاسخ می دهند: من از غم و غصه شدید خویش به خداوند شكایت می برم، آخر من چیزی را می دانم كه شما نمی دانید، من هر گاه وضع قتلگاه فرزندان فاطمه (س) را به یاد می آورم، در غم و اندوه جانكاهی قرار می گیرم و اشك چشمم سرازیر می شود. ( 1 ) همچنین نقل كرده اند امام زین العابدین (ع) هرگاه ظرف آبی را در دست می گرفت كه بنوشد به شدت می گریست و آنگاه كه او را دلداری می دادند، می فرمود: چگونه گریه نكنم، حال آن كه پدرم را از نوشیدن آبی منع كردند كه همه درندگان و وحوش از آن بهره مند بودند. ( 2 ) حضرت امام محمدباقر (ع) در خانه خویش مجلس سوگواری تشكیل می داد و در عزای امام حسین (ع) می نالید و می گریست و اهلخانه را به عزاداری فرامی خواند، و آنان مصیبت حضرت اباعبدالله (ع ) را به یكدیگر تسلیت می گفتند(3 ) « عبدالله بن سنان » می گوید: روز عاشورایی به حضور حضرت امام صادق (ع) رسیدم. آن حضرت را با رنگ پریده و بسیار غمناك ، در حالی كه اشك همچون مروارید از چشمان مباركش جاری بود یافتم. علت آن وضع را سئوال كردم. حضرت فرمود: مگر نمی دانی در چنین روزی جد ما حسین (ع) شهید شده است (4 ) نقل است كه حضرت امام جعفر صادق (ع) به « ابوهارون مكفوف » دستور می دهد مرثیه بسراید. او مرثیه خود را می خواند و امام (ع) به سختی می گرید. صدای گریه امام صادق (ع) موجب می شود شیون زنانی كه پشت پرده حضور داشتند در عزای امام حسین (ع) بلند شود. ( 5 ) حضرت امام رضا (ع) درباره سوگواری پدر بزرگوارش حضرت امام موسی بن جعفر (ع) چنین می فرماید: « روش همیشگی پدرم امام موسی بن جعفر (ع) این بود كه هرگاه ماه محرم می رسید پیوسته اندوهناك بود و خنده ای در چهره نداشت، تا دهه عاشورا سپری شود. روز عاشورا هم ، روز گریه و سوگواری و مصیبت او بود. ( » 6 ) درباره عزاداری حضرت ثامن الحجج علی بن موسی الرضا (ع ) چنین آمده است: امام رضا (ع) « دعبل بن علی خزاعی » كه شاعر معروف و دوستدار اهل بیت (ع) بود را در ایام سوگواری حضرت اباعبدالله (ع ) به حضور می پذیرد و به او به عنوان یاری دهنده اهل بیت (ع) خوش آمد می گوید و سپس از وی می خواهد در مصائب جدش حضرت امام حسین (ع) مرثیه بسراید. دعبل به مرثیه سرایی می پردازد، حضرت امام رضا (ع) پرده ای نصب می كند تا اعضای خانواده پشت آن قرار گیرند. با ادامه مرثیه سوزناك و طولانی دعبل، صدای زنان به شیون و گریه بلند می شود. حضرت امام رضا(ع)از شدت گریه وسوگواری پرشور مجلس چندباراز حال می رود. ( 7 ) با ذكر چند نمونه از عزاداری های سوزناك ائمه اطهار (ع) در مصائب حضرت اباعبدالله الحسین (ع،) مشخص می شود كه برخلاف نگرش های سطحی و تهی از تحقیق و تدقیق نویسندگان به اصطلاح طرفدار نواندیشی دینی، عزاداری و مرثیه سرایی از دوره صفویه و شرایط آن روزگار و اهداف و انگیزه خاص حاكمان برنمی خیزد، بلكه این شعائر بزرگ دینی دارای پیشینه و قدمتی دیرین می باشد و ریشه در تاریخ و فرهنگ غنی تشیع دارد و بنیانگذاران اصلی آن ائمه اطهار(ع) بوده اند. 2 موضوع دومی كه باید مورد تامل و توجه قرار گیرد این است كه بهطور یقین ذكر مصائب و عزاداری ها و گریستن ها و مرثیه سرایی ها برای حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و فرزندان و اصحاب آنحضرت دارای فلسفه ای خاص می باشد و از همین رو ائمه اطهار (ع) این عمل را بسیار شایسته و دارای اجر و پاداش الهی معرفی كرده و خود با مراقبت های ویژه ای همواره عامل به آن بوده و دیگران را ترغیب و تشویق به برگزاری مراسم عزا و سوگواری می كرده اند. یكی از مهمترین فلسفه هایی كه می توان برای عزاداری و مرثیه سرایی در اسلام ذكر كرد، زنده ماندن « راه حسین (ع » ) و شهدای كربلا برای همه عصرها و نسلهای بشر است. اصرار ائمه اطهار (ع) بر تداوم عزاداری و مرثیه سرایی جز این نیست كه آن بزرگواران می خواستند واقعه كربلا به صورت یك مكتب بزرگ تعلیمی و تربیتی برای جوامع اسلامی باقی بماند و انسانهای تشنه حقیقت همواره به راه و اهداف و آرمانهای والای حضرت اباعبدالله الحسین (ع) اقتدا نمایند. ارزشهای بزرگ و تعالیم و آموزشهای انسان سازی كه در متن این مكتب الهی نهفته است نه تنها برای جهان اسلام، كه برای همه بشریت آموزنده و راه گشا می باشد. با توجه به اینكه « گریه » از زیباترین و از سویی دیگر شدیدترین حالات عاطفی و احساسی انسان محسوب می شود، طبیعی است كه مهمترین و استوارترین رشته پیوند بین هر انسان و مكتب و تفكری است كه او برای ارزشها و قوانین و آرمانهای اسوه های عینی و عملی آن اشك می ریزد. كسانی كه برای حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و شهدای كربلا اشك از دیدگان جاری می سازند و این عمل را « آگاهانه » و « خالصانه » و « صادقانه » انجام می دهند، با مكتب حسین (ع،) آرمانهای والایی كه آن پیشوای حق برای اعتلای آنها مبارزه كرد، و ارزشهای مقدسی كه اساس و بنیان زندگی سالم و بالنده دنیوی و اخروی انسانها بر آنها استوار و پایدار مانده است، ارتباط برقرار می كند و خود را در حماسه حسینی حاضر می بیند و مسئول در برابر حقیقت مقدسی كه جانهای پاك و مطهر شهدای كربلا برای دوام و بقای آن بر سر نیزه ستمكاران رفت. فلسفه دیگر عزاداری و مرثیه سرایی و تشكیل مجالس و محافل سوگواری برای حضرت امام حسین (ع،) حفظ بینش و آگاهی های « سیاسی » در هر عصر و زمانه و « دشمن شناسی » و مقابله صحیح فكری و عملی با سلطه جویان و اصحاب جور و ظلم یعنی كسانی كه با اساس دین اسلام و تعالیم حیاتبخش و جاودان آن سرستیز و عداوت دارند و همه انرژی و امكاناتشان را برای هدم و حذف قرآن از صحنه ها و عرصه های مختلف حیات دنیایی مسلمانان مهیا كرده و به فعلیت انداخته اند، می باشد. در تعالیم ائمه اطهار (ع) آموزشهایی مشاهده می كنیم كه به وضوح به بهره برداری شایسته از مجالس عزاداری و مرثیه سرایی برای مقابله تبلیغی و سیاسی علیه دشمنان اسلام، ترغیب و تشویق می نمایند. حضرت امام جعفر صادق (ع) به « عبدالله بن حماد بصری » فرمود: « به من خبر رسیده كه در نیمه شعبان گروهی از نواحی كوفه و مردمی دیگر بر سر مزار حسین (ع) می آیند، و نیز زنانی برای آن حضرت نوحه گری می كنند، و عده ای قرآن می خوانند و پاره ای حوادث كربلا را بیان می كنند، و دسته ای نوحه سرایی می كنند و گروهی دیگر مرثیه می خوانند » عبدالله بن حماد بصری پاسخ می دهد: فدایت شوم آری، من نیز پاره ای از آنچه می فرمائید را دیده ام. امام صادق (ع) فرمود: « سپاس خدا را كه در میان مردم گروهی را قرار داد كه نزد ما می آیند و ما را حمایت می كنند و برای ما مرثیه می خوانند، و دشمنان ما را كسانی قرار داد كه بر آنان خرده می گیرند خویشان ما یا غیر آنها، و نیز آنان را تهدید می كنند و اعمالشان را زشت می شمرند. ( » 8 ) این موضعگیری صریح و روشن حضرت امام صادق (ع) درباره تجمع سوگواران بر سر مزار حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و عزاداری و مرثیه سرایی آنان و نیز تهدید و تقبیح دشمنان توسط ایشان، به فلسفه سیاسی سوگواری و نوحه سرایی برای شهدای كربلا اشارت دارد. در سخنان آگاهی بخش حضرت امام خمینی، فراوان به جنبه سیاسی عزاداری و مرثیه سرایی برای حضرت اباعبدالله (ع) اشاره شده است كه نمونه ذیل یكی از آنهاست: « اینكه در روایات ما برای یك قطره اشك برای مظلوم كربلا آنقدر ارزش قائلند، حتی برای تباكی (به صورت گریان درآمدن ) ارزش قائلند، نه از باب این است كه سید مظلومان احتیاج به این كار دارد، و نه این است كه فقط برای ثواب بردن شما و مسلمین شما باشد، گر چه همه ثواب ها هست، لكن چرا این ثواب را برای این مجالس عزا آنقدر عظیم قرار داده شده است و چرا خداوند تبارك و تعالی برای اشك و حتی یك قطره اشك و حتی تباكی، آنقدر ثواب داده است كم كم این مساله از دید سیاسی اش معلوم می شود.. . علاوه بر آن امور عبادیش و روحانیش، یك مساله مهم سیاسی در كار بوده است. . . مهم ، آن جنبه سیاسی است كه ائمه ما در صدر اسلام نقشه اش را كشیده اند كه تا آخر باشد و آن، این اجتماع تحت یك بیرق، اجتماع تحت یك ایده، و هیچ چیز نمی تواند این كار را به مقداری كه عزای حضرت سیدالشهدا در او تاثیر دارد، تاثیر بكند. ( » 9 ) با توجه به آنچه در این نوشتار از نظر گذشت این نتیجه حاصل است كه اولا عزاداری و مرثیه سرایی برای حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و شهدای كربلا معلول شرایط سیاسی و اجتماعی و فرهنگی خاص دوره صفویه نیست، بلكه ریشه ای عمیق و مستحكم در تاریخ و فرهنگ تشیع دارد و بنیان گذاران وترغیب كنندگان و ترویج دهندگان اصلی آن ائمه اطهار (ع) می باشند. سخنان و سیره و روش عملی آن بزرگواران درباره ضرورت تداوم سوگواری و گریه بر عزای سالار شهیدان حضرت امام حسین (ع) و تاكید بر جنبه های اجتماعی و سیاسی و فرهنگی آن و نیز اجر و پاداش الهی كه بر این مراسم و مراثی مترتب ساخته اند، دلیل روشن و صریح و پشتوانه ای راسخ است بر اصالت این عمل بزرگ و ضرورت استمرار آن در همه اعصار و زمانها. ثانیا گریه و مراثی و نوحه سرایی برای سالار شهیدان، امری است با اهداف و انگیزه ها و فلسفه های مقدس كه زنده نگهداشتن اسلام و احیای راه و آرمانهای الهی حضرت اباعبدالله الحسین (ع) از مهم ترین آنها محسوب می شود. با این ادله روشن و متكی بر متون روایی و سیره و روش عملی و عینی ائمه اطهار (ع) درباره ارزش والای عزاداری و مرثیه سرایی برای حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و فلسفه ها و آثار فرهنگی و سیاسی و اجتماعی آن، اكنون این پرسش مطرح است كه آیا نباید در گفته ها و نوشته های كسانی كه خود را روشنفكر و نواندیش می نامند وبه اظهارات سطحی و فاقد علم و بینش درباره حقایق مسلم دینی می پردازند تردید نمود و این دیدگاهها را با اهداف و مطامع حزبی و سیاسی آنها پیوند زد نكته ای كه باید در پایان به آن اشاره كنیم این است كه اگر چه عزاداری و مرثیه سرایی برای حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و فرزندان و اصحاب فداكارش اصلی است متقن و دارای فلسفه و آثار فرهنگی و سیاسی در هر عصر و زمان، لكن باید توجه داشت كه ما در صورتی می توانیم از این شعائر مقدس بهره وری بهینه و شایسته نمائیم كه با مراقبت های ویژه و آگاهانه، این مراسم را آنگونه كه مورد رضایت و خشنودی خدا و پیشوایان و ائمه دین (ع) است برگزار نمائیم. این دقت و مراقبت های خاص مربوط می شود به رعایت دو وظیفه و مسئولیت مهم كه عبارتند از: و مسئولیت مهم كه عبارتند از: 1 همراه با نوحه گری و مرثیه سرایی ، همواره به مطالعه دقیق در تاریخ عاشورا و بررسی شرایطی كه منجر به قیام حضرت عاشورا و بررسی شرایطی كه منجر به قیام حضرت اباعبدالله الحسین (ع) علیه حكومت بنی امیه شد بپردازیم. یكی از عواملی كه موجب زنده ماندن راه و آرمانهای امام حسین (ع) می گردد رشد آگاهی و بینش نسبت به فلسفه قیام كربلا و انگیزه های مقدس حضرت اباعبدالله (ع) از این حركت پرشور تاریخی است و از همین رو فزونی مطالعه و تدقیق و تحقیق در این نهضت مقدس و الهی، گریه و سوگواری بر حضرت امام حسین (ع) را ارزش و جهت خاصی می دهد. 2 باید به شدت از تاثیر بدعت و تحریف هایی كه در طول تاریخ توسط غفلت ها و یا دستهای پیدا و پنهان عوامل و عناصر مغرض در عزاداری ها و مرثیه سرایی ها راه یافته است جلوگیری كنیم. این بدعت ها و تحریف ها كه در لابلای برخی از كتب و مرثیه ها رخنه و نفوذ كرده اند، از ارزش والای عزاداری برای سالار شهیدان می كاهد و همه ما و از جمله مداحان و مرثیه سرایان مومن و آگاه و دلسوخته در جلوگیری از آنها مسئول می باشیم. متفكر شهید استاد مرتضی مطهری بخش قابل توجه ای از تحقیقات خود را به موضوع « تحریفات در مراثی » اختصاص داده اند و مجموعه این بررسی در یكی از مجلدات كتاب ارزشمند « حماسه حسینی » منتشر شده است. پی نوشت ها: 1 مكارم الاخلاق ، ص 316 بحار، ج 12 2 بحارالانوار، ج ،46 ص 109 3 وسائل الشیعه ، ج ،10 ص 398 4 سفینه البحار، ج ،2 ص 196 5 كامل الزیارات ، ص ،104 ره توشه راهیان نور، ص 342 6 وسائل الشیعه ، ج ،10 ص 394 7 بحار، ج ،45 ص 257 8 لولو و مرجان ، ص 3 حماسه حسینی ، استاد مطهری ، ج ،3 ص 91 9 صحیفه نور، ج ،16 ص 217 و 218