فرهنگ به عنوان كلیتی در هم تافته، مهم ترین، دستاورد بشری است. فرهنگ، كل پیچیده ای شامل دانش، اعتقادات، هنر، اخلاق و روحیات، حقوق، آداب و رسوم و هر گونه توانایی، قابلیت و عادت هایی است كه به وسیله انسان به عنوان عضوی از جامعه كسب می شود. در دیدگاه ذهنیت گرایی، نیز فرهنگ مجموعه ای از دانش و اعتقادات است، كه به ادراكات و تجربیات انسان نظم بخشیده و شیوه عملی حیات مردم شناخته می شود.1
با این پیش فرض ها، بر یك نكته می بایست تاكید كرد. انسان در جامعه زندگی می كند و هر جامعه، فرهنگ دارد. این مورد سیستم اجتماعی _ فرهنگی را پدید آورده است كه به واسطه آن ویژگی های هر مجموعه جداگانه و خودگردان بشری، مانند یك قبیله یا یك ملت برشمرده می شود. آشوری در كتاب تعریف ها و مفهوم فرهنگ تاكید می كند هر سیستم اجتماعی _ فرهنگی تمامی ساز مایه های اصلی فرهنگ بشری را در خود دارد. «یعنی سازمایه های فنی (تكنولوژیك)، اجتماعی و اندیشه ای (ایدئولوژیك) را.»2
اندیشه و رفتار نمادین، فرهنگ بشری را ارتقا می دهد. «نماد گرایی با كلیت فراگیری كاربرد آن، وسیله ای ست جادویی كه راه جهان فرهنگ را می گشاید.»3 این نمادگری، انسان را به سوی جهان آرمانی سوق می دهد تا آرمان هایش را در دین، هنر، علم و فلسفه، جست و جو كند.
موسیقی، به عنوان هنری انتزاعی در این جهان آرمانی، سهمی متعالی دارد. (نظریه فیلسوفانی نظیر شوپنهاور). از این منظر، یكی از دستاوردهای مهم فرهنگ بشری، موسیقی است، در واقع چه از دیدگاه كلی فكر و چه با نگاه ذهنی گرا، همچنین با رویكردهای مختلف تعریف و مفاهیم فرهنگ از قبیل تعاریف توصیفی، روانشناختی، تاریخی، ساختاری و... موسیقی پدیده ای فرهنگی محسوب می شود كه با عناصر و اجزا فرهنگ، تعامل و كنش متقابل دارد. تمدن بشری، در طول تاریخ و در سیر رشد و تكامل خود، سنت های كلاسیك یك سیستم اجتماعی _ فرهنگی را به میراث فرهنگی بدل می كند. با این حال گروهی میان سنت و میراث تمایز قایل اند و میراث را جنبه ابزاری و نمادهای خارجی سنت (چون معماری، آیین ها و مراسم) برمی شمرند.4 با نگاهی دقیق تر به موضوع، مساله را می توان، این گونه در نظر گرفت كه سنت های فرهنگی، میراث فرهنگی را پدید می آورند. در این نگاه، هر پدیده با حضور ارجاع های نمادین در بستر یك پیشینه فرهنگی، میراث یك سیستم اجتماعی _ فرهنگی محسوب می شود. حال شاید بهتر بتوان پرسش نهفته در این متن را كه مبتنی بر حضور موسیقی به عنوان یك میراث فرهنگی است، تبیین كرد.
در نگاه نخست، میراث فرهنگی، ارجاعی تاریخی به نمودهای خارجی تاریخی و فرهنگی گذشته است. در نگاه انسان ایرانی، ستون های نیم مخروبه تخت جمشید و یا نمای عمارت عالی قاپو، میراثی از گذشتگان است. این میراث كه حسرت به گذشته متعالی نیز به دنبال دارد، با نگاهی توریستی به یك جریان قوی، دامن می زند تا، جنبه های مهمی از فرهنگ بشری را كه امروزه نیز، همچنان زندگی می كند، به فراموشی بسپاریم. برخورد موزه ای‌_ تاریخی، در نگرشی مسلط، در كشوری مانند ایران، میراث فرهنگی را به سوی نهادی با وظیفه حفظ و نگاهداری اماكن تاریخی و آثار و اشیا كهن سوق می دهد.
یك جمله اولیه در این نگرش چنین است: آرامگاه حافظ را به عنوان میراث فرهنگی حفظ كنیم. پرسش ثانوی پدید آمده بر این اصل استوار است كه تكلیف اشعار حافظ و حضور حافظ در فكر و فرهنگ ایرانی چه می شود؟ آیا حافظ میراث فرهنگی است یا آرامگاهش؟ فرهنگ امروز اگر بسیاری از اندوخته هایش را بر گذشته بنا می كند، این بنا بر اندیشه حافظ استوار است و یا بر آرامگاهش؟
این پرسش ها و ده ها پرسش دیگر، در موضوع، مدخلی برای نگرش به جهان های واقعی از مفهومی به نام فرهنگ و میراث فرهنگی است. عبارت موسیقی به عنوان میراث فرهنگی، دو مدخل دیگر نیز دارد. تنوع قومی و در نتیجه آن، تنوع فرهنگی، در جامعه ایرانی، یك ویژگی بارز است.
بیانیه جهانی سازمان یونسكو درباره گوناگونی فرهنگی، بر این مساله صحه گذاشته است. دوازده ماده این بیانیه، هویت، تنوع و چگونگی فرهنگ را به عنوان میراث مشترك انسانی برشمرده اند. در بخش هایی از آن آمده است: «همان گونه كه تنوع زیستی برای طبیعت ضروری است، تنوع فرهنگی هم به عنوان مرجع تبادل، نوع آوری و خلاقیت برای انسان ها ضرورت است. تنوع فرهنگی دامنه انتخاب هایی را كه بر همه گشوده شده است، وسیع تر می سازد. این امر یكی از ریشه های پیشرفت است كه نه تنها به سادگی به عنوان سرآمد رشد اقتصادی شناخته شده، بلكه به عنوان ابزاری برای دسترسی بیشتر به عقلانیت رضایت بخش، احساسی، اخلاقی و هستی معنوی مورد توجه قرار گرفته است.»5
در بیانیه مذكور، ضمن برشمردن جنبه های مختلفی نظیر دستیابی همگانی به تنوع فرهنگی، خدمات فرهنگی به عنوان ابزارهای یك فرهنگ یكپارچه بر میراث فرهنگی به عنوان سرچشمه خلاقیت تاكید شده است. «خلاقیت بر بستری از رسوم و سنت های فرهنگی ترسیم می گردد، اما شكوفایی آن مستلزم تماس و ارتباط با دیگر خلاقیت هاست.»6
تنوع اقوام موجود در ایران، تنوع موسیقایی گسترده ای را سبب شده است. این تنوع، پراكنش فرهنگی (تبادل عناصر فرهنگ از نقطه ای به نقطه دیگر) فرهنگ پذیری، پهنه فرهنگی (رابطه فرهنگ و زیستگاه) و گونه فرهنگی (رابطه فرهنگ و پهنه جغرافیایی را پدید می آورد.
ارتباط شگفت آور، این مجموعه، یكی از بزرگ ترین و متنوع ترین فرهنگ های شفاهی آسیا را به وجود آورده است. در پدیده ای نظیر موسیقی، تنوع سازها، مجموعه اجرایی هر قوم با صورت بندی متفاوت اما با ریشه های مشترك، فرهنگ ملی قوم ایرانی را شكل داده است. به واقع، در مورد موسیقی نواحی، با میراث قابل توجهی از فرهنگ های گوناگون مواجهیم. از سوی دیگر، ارتباط و كنش ادبیات، زبان و اسطوره ایرانی، این كل یكپارچه را، پیوندی محكم تر داده است. به عنوان مثال شاهنامه خوانی به عنوان یك سنت، لایه های مختلفی از اقشار مختلف اجتماع را درگیر می كند. شاهنامه خوانی، عشایر و نواحی مختلف، سنت نقالی و شاهنامه خوانی زورخانه، صورت های مختلفی از یك میراث مشتركند.
بخش دیگری از حضور موسیقی به عنوان فرهنگ، جلوه های هنر سنتی به عنوان هنری معنوی است.
سید حسین نصر، ضمن تاكید بر عدم تفكیك پذیری میان سنت و قداست میان این دو تمایز قایل می شود. منشا صدور امر قدسی، عالم روحانی است. او موسیقی ایرانی را به ویژه پس از اسلام با صبغه های معنوی تشریح می كند و به ارتباط میان عرفان و موسیقی اشاراتی دارد.
در گذشته، هنر سنتی با كانون های معنوی مرتبط بود و موسیقی نیز از این قاعده مستثنی نبود. هر چند امروزه گسست هایی را در این زمینه، به وضوح می توان مشاهده كرد.
علاوه بر این، بیان معنویت در حوزه موسیقی، در انواع مختلفی از موسیقی ایرانی (موسیقی ردیف دستگاهی _ موسیقی نواحی)، این پدیده را ملموس تر می نمایاند. جنبه های مختلفی از حضور امر قدسی در ساحت موسیقی قابل بررسی است. به عنوان نمونه، موسیقی یارسان (اهل حق كرمانشاه)، موسیقی دراویش قادریه، نقشبندیه، و بخشی از موسیقی آیینی در جنوب ایران، بازتاب، تداخل امر والا و هنر سنتی _ آیینی به نام موسیقی است. لازم به ذكر است، تغییرات و بروز هنر جدید، در موسیقی ایرانی نیز، روندی فاصله گرفته از مفاهیم یاد شده را در پی داشته است. باوجود این، نمونه های برجسته ای از موسیقی ها با ساختاری برگرفته از فرهنگ ادوار كهن و رویكری معنوی _ فرهنگی به حیات خود ادامه می دهند.
این موضوع، خود، مبحث دیگری را در روند شكل گرفته از موسیقی، فرهنگ و معنویت می نمایاند. مدخلی كه ارجاع آن انسان است. راویان موسیقی در تفكر شرقی، تنها بیان كننده یك میراث معنوی بازمانده از نیاكان نیستند، بل خود در مركز این تفكر قرار دارند. در گونه های موسیقی مورد نظر ما، راوی، انسانی است كه در كنش و ارتباطی متقابل میان فرهنگ و معنویت سیر می كند. در این طرز تلقی تا راوی موسیقی خود به مفاهیمی كه بیان می كند، معتقد نباشد، نمی تواند، مفاهیم را انتقال دهد. با این نگرش، انسان نیز به یك میراث بدل می شود. اهمیت راویان موسیقی در فرهنگ ایران، نه به عنوان یك موسیقی دان، كه به عنوان میراث دار فرهنگ و معنویت قوم خود و به واقع نمادی از خرد جمعی یك فرهنگ اند. لذا با مرگ هر یك از آنان، قسمتی از این خرد، در معرض فراموشی و حتی نابودی قرار می گیرد.
«اگر تجدید حیات فرهنگ های بومی و مهم ترین حوزه آن، موسیقی های نواحی، غیر ممكن و محال است، می توان تاهنوز نفس گرمی از سینه دردآلود آوازخوانی، و آوای زندگی بخشی از پنجه های فرتوت استادی در گوشه ای از این سرزمین بر می خیزد آنها را نشانه گرفت و گردآوری كرد تا اگر برای كسی _ از نسل امروز یا فردا _ انسان و فرهنگ ایرانی موضوعیتی پیدا كرد، دست كم سوابق فرهنگ كهن سال شفاهی این ملت در اختیار باشد.»

منابع:
1 _ انسان شناسی فرهنگی، نوشته فرانگ وای ولو، ترجمه علیرضا قبادی، دانشگاه بوعلی، همدان، 1378 (ص 20 و 21)
2 _ تعریف ها و مفهوم فرهنگ، داریوش آشوری، آگه، تهران، 1380، (ص 91)
3 _ همان، (ص 86)
4_ تاملات ایرانی، مجموعه گفت و گو، حسین كاجی، روزنه، تهران، 1380، (ص 293)
5 _ گزارش گفت و گو، ماهنامه علمی و خبری، مركز گفت و گوی تمدن ها، سال دوم، ش 8، (25)
6 _ همان، (ص 26)
7 _ هنر و معنویت اسلامی، سید حسین نصر، دفتر مطالعات دینی هنر، تهران، 1375، (ص 82 _ 80)
8 _ لیلی كجاست، محمدرضا درویشی، ماه ریز، تهران، 1382، (ص 80)