در دویستمین سالروز هانس کریستیان اندرسن جای دارد که به بررسی تاریخی ترجمه‌های اندرسن در ایران و تاثیرگذاری آن بر ادبیات كودكان كشور ما به شکلی علمی و دقیق پرداخته شود. که امیدوارم این همایش سرآغازی باشد برای چنین پژوهش گسترده و مهمی. در این مجال كوتاه من تنها مروری دارم بر جایگاه اندرسن در ادبیات كودكان كشورهای اسكاندیناوی به ویژه دانمارك، حركت آثار اندرسن به سوی كشورهای دیگر و به ویژه ایران، پدیداری آثار گوناگون اندرسن در گستره ادبیات كودكان ایران و تاثیر گذاری آن بر ادبیات كودكان كشور ما.
شكوفایی ادبیات كودكان كشور‌های اسكاندیناوی به ویژه دانمارك از هنگامی آغاز شد كه هانس كریستین اندرسن به سال 1835م. مجموعه داستان‌های پریان خود را به نام قصه‌هایی برای كودكان در دانمارك منتشر كرد. او اگرچه در آن زمان بیش از 23 سال نداشت،‌ انبان ذهنی او انباشته از تخیل افسانه‌های عامیانه بود،‌ زیرا در كودكی آن شانس را داشت كه به قصه‌های هزار و یكشب كه پدر پینه‌دوز فقیرش برایش می‌خواند، گوش سپارد. قصه‌های اندرسن از همان ابتدا برپایه افسانه‌های عامیانه بنا نهاده شد. حكومت دانمارك كه خیلی زود به توان و استعداد این نویسنده جوان پی برد، او را پشتیبانی مالی كرد و اندرسن با تكیه بر این كمك مالی توانست سفر كند و دیده و شنیده‌های خود را در كتاب‌های گوناگون گردآوری و تدوین كند. اندرسن رویهمرفته بیش از 150 قصه منتشر كرده است. او سنت قصه نوشتن را جایگزین گردآوری آن‌ها كرد. اندرسن با آمیختن زبان شفاهی و نوشتاری، ریخت جدیدی از گفتمان روایی را پایه گذاشت. به همین سبب آثار اندرسن نه تنها در دانمارك بلكه درسراسر جهان در زمره آثار كلاسیك ادبیات كودكان به شمار می‌آید.
اندرسن بارها به اروپا سفر كرد و با هنرمندان و نویسنگان بسیاری دیدار كرد. در آلمان با برادران گریم آشنا شد. دیكنز از دیگر دوستان او بود كه در یكی از سفر‌هایش با او دیدار کرد. داستان‌های اندرسن به سرعت در كشورهای اروپایی ترجمه شدند. در انگلستان نخستین مجموعه داستان‌های او را ماری هوویت در سال 1846 با عنوان داستان‌های شگفت‌انگیز برای كودكان به انگلیسی ترجمه كرد. تا سال 1870، بیست و یك كتاب او به انگلیسی ترجمه شدند. تاثیر داستان‌های اندرسن بر ادبیات كودكان انگلیس در پایان سده نوزدهم آشكار است. تاكنون آثار اندرسن به بیشتر زبان‌های زنده دنیا منتشر شده‌اند.
داستان‌های اندرسن با فاصله نزدیك به یك سده از نخستین انتشارش در دانمارك به ایران رسید و به فارسی ترجمه و منتشر شد. قصه‌های اندرسن در ایران در دورانی ترجمه و منتشر شد كه کودکان و نوجوانان به مواد خواندنی ویژه خود چندان دسترسی نداشتند و نوجوانان با سواد بیشتر به سراغ کتاب‌های بزرگسالان می‌رفتند. حتی اگر کتابی مخصوص کودکان به ایران می‌آمد، به سبب آن که زبان فارسی هنوز از نرمش و سادگی لازم که در متن‌های مخصوص کودکان در غرب وجود داشت، برخوردار نبود. در واقع می‌توان گفت که میان زبان ترجمه خواندنی‌های كودكان و نوجوانان با بزرگسالان مرز مشخصی وجود نداشت. «سرو گفت: خوب شاید تقدیر من هم این باشد که روزی بچنین شکوه و جلالی نایل شوم! این از پیمودن دریاها هم بهتر و لذیذتر است. آه ای کاش عید میلاد زودتر بیاید وزودتر مرا در گاری گذاشته ببرند و در اطاق بگذارند و با زینتهای گوناگون مزین کنند!» (سرو چه میگفت. اثر هانس کریستین اندرسن، ترجمه مسعود فرزاد، برگرفته از جزوه سیزدهم افسانه، 4 خرداد 1310.) داستان سرو چه میگفت یکی از نخستین داستان‌های اندرسن به زبان فارسی است که در سال 1310 در نشریه «افسانه» منتشر شد. «افسانه» عنوان جزوه‌های كوچكی شامل داستان‌های گوناگون بود كه حاج محمد رمضانی پدر كتاب ایران هفته‌ای یكبار از سال 1306 تا سال 1311 منتشر می‌كرد. رمضانی كه همواره در جست‌و‌جوی راه‌هایی بود كه بی‌سوادی و عقب ماندگی مردم را از میان بردارد، تلاش می‌كرد تا با گزینش داستان‌های كوتاه و شیرین طیف گسترده‌ای از مردم را به خواندن تشویق كند داستان سرو چه میگفت اندرسن از جمله نخستین آثار ویژه كودكان بودند كه در این نشریه یا جزوه و به عبارت درست‌تر جنگ، در كنار داستان‌هایی از پوشكین یا داستان‌های جنایی و پلیسی منتشر می‌شدند. بنابراین به این شکل بود که داستانی از اندرسن در سبد پر و پیمان «افسانه» جای گرفت و به گفته خود رمضانی به عنوان غذای روح با تیراژ 15 هزار نسخه به خانواده‌ها راه یافت. رد داستان‌های اندرسن را پس از نشریه افسانه در مجموعه «خواندنی‌های كودكان افسانه‌هاست» ترجمه علینقی وزیری در سال 1317 می‌توان یافت. در این مجموعه که یكی از نخستین مجموعه‌های ویژه خردسالان است، تک اثر دیگری از اندرسن به نام «جوجه اردك زشت» منتشر شده است. مترجم در این داستان برای ساده کردن و کودکانه کردن زبان داستان، از زبان شکسته و گفت‌وگو سود جسته است و اگرچه هسته اصلی داستان را به همان شکل اصلی نگاه داشته، بسیاری توصیف‌ها و صحنه‌های آن را تغییر داده است. در سال 1320 مجموعه‌ای از داستان‌های اندرسن با عنوان «قوهای وحشی» ترجمه مهری آهی منتشر شد که در آن، داستان‌های بلبل، سنگ چخماق، قوهای وحشی، لباس نو برای امپراطور به چاپ رسیده است. در سال 1322 روحی ارباب ده داستان از شارل پرو و اندرسن رادر کتابی با عنوان «ده داستان طلایی» ترجمه و منتشر کرد. ارباب سال‌ها بعد نیز یعنی در سال‌های 1334 و 1336 قصه‌های اندرسن را در دو جلد منتشر کرد. در مجموعه افسانه‌های كودكان صبحی نیز كه شماری از افسانه‌های ملل شوروی و ایران را در بر می‌گرفت، قصه‌هایی از اندرسن گنجانده شده بودند. تا دهه 30 قصه‌های اندرسن یا به شکل تک اثر و یا همراه با آثار قصه گویان و قصه نویسانی همچون برادران گریم و یا شارل پرو منتشر شده است.
از نیمه دوم دهه 1330 که شمار کتاب‌های ترجمه در بازار نشر کتاب کودک ایران رو به فزونی رفت، به دو سبب مجموعه داستان‌های اندرسن به شکل کتاب‌های مستقلی منتشر شدند. اول آن که اندرسن به عنوان داستانسرای بزرگ کودکان روز بروز در ایران شناخته‌تر می‌شد و دوم آن که مترجمان و ناشران به سبب برخی تفاوت‌های سرشتی داستان‌های اندرسن با افسانه‌های ملل، تلاش می‌کردند که این داستان‌ها را به صورت مجموعه‌های جداگانه منتشر کنند. به سخن دیگر، قصه‌های اندرسن به سبب برخورداری از ساخت منسجم داستانی و كیفیت نوشتاری، كمتر از افسانه‌های دیگر ملل كه هنوز كمابیش ساخت شفاهی خود را داشتند، كوتاه می‌شدند یا مترجمان در آن‌ها دخل و تصرف‌ می‌كردند. از مجموعه‌هایی كه در این زمان از داستان‌های اندرسن، جدا از افسانه‌های ملل به دست آمده‌اند، می‌توان به: «قصه‌های اندرسن» ترجمه روحی ارباب (1334)، «هزاردستان» ترجمه مسعود حاتم (1335) و «داستانهای دلپذیر» ترجمه اردشیر نیكپور (1337) اشاره كرد. یکی از ویژگی‌های مشترک این آثار، معرفی کامل و گسترده‌ای از اندرسن است که در ابتدای این کتاب‌ها آمده است.
نیکپور از نخستین مترجمانی بود که در ترجمه داستان‌های اندرسن از نثر فاخر و پیچیده فارسی فاصله گرفت و زبانی آشنا و دلنشین برای داستان‌های اندرسن برگزید. به همین سبب کتاب داستان‌های دلپذیر با اقبال زیاد خوانندگان رو‌به‌رو شد تا آنجا که او را بر آن داشت که مجموعه کامل قصه‌های اندرسن را ترجمه کند. این مجموعه از سال 1345 تا 1353 از سوی انتشارات امیرکبیر - کتاب‌های طلایی با عنوان «باغ بهشت»، دختر شاه باتلاقها، آشیانه قوها، گنج زر، دوشیزه یخها، فانوس فرسوده، گنجشکها و گلسرخها منتشر شد.
از دهه 40 به بعد با پیشرفت چاپ، به ویژه چاپ رنگی در ایران و همچنین فراهم شدن امکاناتی برای ناشران که کتاب‌های خود را با کیفیت عالی در خارج از ایران چاپ کنند، داستان‌های اندرسن به شکل تک داستان با تصویرهای بزرگ چشمگیر و رنگی که معمولا از ترجمه‌های خوبی هم برخوردار نبودند، منتشر شدند. مخاطب بیشتر این کتاب‌ها کودکان پیش‌دبستانی یا سال‌های اول دبستان بودند، در حالی که از مجموعه داستان‌های اندرسن که تا این زمان منتشر شده بودند، بیشتر کودکان سال‌های آخر دبستان و یا نوجونان استقبال می‌کردند. انتشارات دادجو و پدیده از جمله ناشرینی بودند که پابه‌پای هم از این سری داستان‌ها در قالب کتاب تصویری مقوایی به چاپ می‌رساندند. شخصیت این گروه از کتاب‌ها را عروسک‌هایی تشکیل می‌داند که در کارگاه‌های ویژه ساخته می شدند و سپس با صحنه‌پردازی‌های خاص عکسبرداری می‌شدند. اردک زشت‌رو، دخترک کبریت‌فروش از انتشارات دادجو و سرباز حلبی، شیادان، ملکه برفها و عروس گلها از انتشارات پدیده از جمله این کتاب‌ها هستند. جمشید دادجو مدیر انتشارات دادجو که کتاب‌های مقوایی عروسکی را در ژاپن منتشر کرده بود، با دیدار از کارگاه‌های عروسک‌سازی برای این گروه از کتاب‌ها در آن کشور، کارگاهی نیز در ایران بنا نهاد و عروسک‌های برخی از افسانه‌های ایرانی را برای تهیه کتا ب، به پیروی از همان عروسک‌ها از خمیر و پارچه بازسازی کرد. جالب است که از میان تمام عروسک‌های مربوط به 120 عنوان کتاب عروسکی که دادجو از ژاپن به ایران آورده بود، تنها عروسک تامبلینا و صندلی فلزی‌اش و شاهزاده باقی مانده‌اند، که ایشان برای ورود به موزه آینده تاریخ ادبیات کودکان ایران به موسسه پژوهشی اهدا کرده‌اند.
انتشارت امیرکبیر - کتاب‌های طلایی نیز در دهه 40 و 50 شماری از سری کتاب‌های طلایی خود را به داستان‌های اندرسن اختصاص داد. صندوق پرنده، بلبل، فندک جادو و پری دریایی از جمله این کتابها هستند. افزون بر کتاب‌های طلایی سری کتاب‌های گل سرخ، کتابهای اطلسی، کتابهای لک لک، کتابهای زمردی نیز که کتاب‌هایی ارزان قیمت و کیفتی پایین‌تر از کتاب‌های طلایی داشتند نیز داستان‌هایی از اندرسن را منتشر کردند.
قصه‌های اندرسن در نشریات پیش از همه یعنی در دهه 20 در ستون یا صفحه کودکان نشریات بزرگسالان همچون اطلاعات هفتگی یا نشریه ترقی منتشر شدند. یکی از نخستین نشریات ویژه کودکان که داستان‌هایی از اندرسن را منتشر کرد نشریه دانش‌آموز بود که از سال 1327 از سوی وزارت فرهنگ منتشر می‌شد وپس از آن نشریه نوباوگان بود که داستان‌هایی از اندرسن را به شکل پراکنده منتشر کرده است. داستان دختر گل لاله که همان بند انگشتی است در نشریه دانش‌آموز و داستان بلبل در نشریه نوباوگان، نمونه‌هایی از این داستان‌ها در این دو نشریه هستند. کیهان بچه‌ها، اطلاعات کودکان، پیک دانش‌آموز نیز ازجمله نشریاتی بودند که داستان‌های اندرسن را منتشر کردند. شماری از قصه‌های اندرسن در نشریه‌های كودكان به ویژه کیهان بچه‌ها به شکل كمیك‌استریپ بوده‌اند. از پرشمارترین داستان‌های اندرسن در نشریات می توان از «جوجه اردك زشت»، «قوهای وحشی»، «بندانگشتی»، «بلبل» و «لباس نو امپراطور»، نام برد.
ترجمه قصه‌های اندرسن كار دشواری بود. در بیشتر این ترجمه‌ها ویژگی‌های زبان اندرسن، مانند بیان طنزآمیز یا عامیانه و ترفندهایی كه برای نزدیك كردن بیان خود به بیان قصه‌گویان به كار برده، بازتاب نیافته است. علت اصلی چنین نقصی به ترجمه آثار اندرسن از زبان دانماركی به انگلیسی باز می‌گردد. به گفته پیتر ‌هانت كارشناس برجسته ادبیات كودكان امریكا در بسیاری از نخستین ترجمه‌های انگلیسی قصه‌های اندرسن از زبان دانماركی، ویژگی‌های زبان طنزآمیز و روایتی او نادیده گرفته شده و مترجمان بیشتر به داستان‌های احساساتی اندرسن پرداخته‌اند، حتی گاه بخشی از متن قصه‌ها را حذف و دستكاری كرده‌اند. با توجه به اینكه در دوره مورد بررسی بیشتر آثار اندرسن از زبان انگلیسی و به گمانی از همین ترجمه‌های نخستین به فارسی برگردانده شده‌اند، این نارسایی‌ به ترجمه‌های فارسی نیز منتقل شده است.
با گذری بر ترجمه‌های اندرسن در کتاب‌ها و نشریات کودکان، این پرسش برای همگان مطرح می‌شود كه انتشار داستان‌های اندرسن در ایران تا چه حد در تحول ادبیات كودكان ایران تاثیر داشته است یا بازتاب این داستان‌ها را در كدام بخش از ادبیات كودكان ایران می توان ردیابی كرد.
واقعیت آنست كه دو سده پیش از زایش ادبیات نو كودكان در ایران، ادبیات كودكان به معنای امروزی خود در دنیای غرب در حال شكل‌گیری بود. در دهه‌های نخست 1300 كه جوانه‌ها‌ی نو ادبیات كودكان در ایران سر برمی‌آورد‌ند، كشور‌های اروپایی و امریكا آثار برجسته‌ای در این گستره پدید آوردند.
ادبیات نو كودكان درایران چاره‌ای جز گام نهادن در راه رفته غربیان نداشت. اما با یك نگاه تاریخی روشن می‌شود كه این پیروی از یك تقلید گسسته، نارسا و گاهی نافرجام از ادبیات كودكان غرب فراتر نرفت. سبب‌های بسیاری را می‌توان برای این پدیده بر شمرد، كه یكی از مهمترین آن‌ها فقدان شرایط اجتماعی بود. ادبیات نوین با الگوبرداری از ادبیات مدرن اروپا در ایران به وجود می‌آمد بدون آن كه جامعه ایران بر بنیان‌های مدرنیسم كه دموكراسی اصل و اساس آن را تشكیل می‌داد، بنا نهاده شده باشد.
گرایش به ادبیات عامیانه ایران از سده بیستم هنگامی كه روشنفكران از اهمیت گرد‌آوری فرهنگ عامیانه در اروپا آگاهی یافتند،‌ آغاز شد. ابتدا صادق هدایت و سپس كوهی كرمانی، صبحی مهتدی و انجوی شیرازی این كار را پی كرفتند. اگرچه این گروه در این كار به دستاوردهای بزرگی رسیدند، اما با موانع جدی سیاسی و اجتماعی نیز بر خورد داشتند و در واقع این حركت آن‌ها نه تنها از سوی دولتی كه می‌خواست به سوی مدرنیسم گام بردارد پشتیبانی نشد، بلكه با موانع جدی همچون سانسور و كم‌توجهی‌های بسیار روبه‌رو گردیدند. صبحی برای بازنویسی افسانه‌های عامیانه، یعنی همان كاری كه اندرسن در غرب انجام داده بود، خیزی برداشت، اما نتوانست به آن قله‌ای كه اندرسن دست یافته بود، دست یابد. او افسانه‌ها را دوباره‌نویسی كرد و آنجا را كه نمی‌پسندید، اندكی تغییر می‌داد. كار صبحی همچون همه نویسندگان دیگر ایرانی كه وارد عرصه فرهنگ شدند، كاری توانفرسا و دشوار بود و به همین اندازه كه نیز دست یافت به همت شخصی خودش بود نه پشتیانی نهاد دولت. صبحی در پیشگفتار یكی از مجموعه افسانه‌های خود رو به کودکان می‌گوید: «فرزندان گرامی‌ و دوستان با جان برابر من... كسی جز شما بمن دستیاری نكرد. اگر شما و من دست بدست یكدیگر نمیدادیم و با كوشش این گنجینه‌های پند و نغز را از سینه‌ها بیرون نمی‌كشیدیم و بر روی كاغذ نمی‌آوردیم و چاپ و پخش نمیكردیم این داستانها كه ریشه‌ی فرهنگ باستانی ما است از میان میرفت. چنانكه از پیش برای شما گفته‌ام و خودتان هم خوب میدانید هر سال در این كشور بنام فرهنگ و نامهای دیگر پولها باین و آن میدهند و جیبها پر میكنند و دفترها مینویسانند كه بیشتر آنها بدرد كسی نمیخورد و كمتر بسود مردم است و پاره‌ای از آنها بزیان آنان است ولی با این كاری كه ما میكنیم و رنجی كه در این راه میكشیم هیچگونه كمكی نمیكنند. چنین میدانم كه دستگاه فرهنگی كشور هنوز نمیداند كه ما چه كرده‌ایم. باری من كاری باینكارها ندارم روی سخن من با فرزندان كشور است امیدوارم روزی كه كار بدست شما افتد در راه پیشرفت دانش و هنر راستین كه بسود همه است گامهای بزرگ بردارید، جهانی نو، بنیاد بگذارید و مردم دانشمند و هنرور را گرامی‌ بدارید.1
در سنجش ادبیات كودكان ایران با آثار اندرسن، آثار صمد بهرنگی بیش از همه به اندرسن شباهت دارد. اگرچه هیچ شاهدی بر استفاده آگاهانه صمد از شیوه كار اندرسن وجود ندارد، در برخی آثارش همچون اولدوز و كلاغها و اولدوز و عروسك سخنگو بن مایه‌های افسانه‌ها را با تخیل فردی خود آمیخته است كه همان شیوه‌ای است كه اندرسن در آثارش برگزیده بود. هر دوی این نویسندگان به ادبیات كودكان فردیت بخشیده‌اند. آندرسن در گستره جهانی و صمد در گستره ملی. اما صمد نتوانست به آن جایگاهی كه اندرسن در جهان دست یافت، برسد. به این سبب روشن كه در جامعه‌ای همچون دانمارك از یك نویسنده 23 ساله همچون هانس كریستین اندرسن آنچنان پشتیبانی می‌شود كه آثار او در دنیا جاودانه می‌شوند، در حالیكه در ایران به سبب فقدان دموكراسی نویسنده خلاقی همچون صمد بهرنگی كه استعداد بالای خود را در نویسندگی برای كودكان نشان داد، در جامعه سیاست‌زده آن دوران، ادبیات كودكان را ابزاری برای پیشبرد مبارزه سیاسی در برابر فشار حكومت می‌بیند و آثارش رنگ سیاسی به خود می‌گیرد. این سرنوشت بسیاری از نویسندكانی است كه در آن دوره برای كودكان قلم می‌زدند.
اكنون 140 سال از انتشار نخستین اثر اندرسن در دانمارك و 74 سال از انتشار نخستین ترجمه داستان‌های اندرسن در ایران می‌گذرد و هنوز ادبیات كودكان ما نتوانسته است بر روی پاهای خویش استوار بایستد. هنوز ادبیات كودكان ایران به اوج شكوفایی خود دست نیافته است. زیرا هنوز هیچگونه پشتیبانی برای رشد و پرورش استعداد‌های جوان در ایران انجام نمی‌گیرد. سال‌های سال است كه تولد اندرسن نیز در ایران بزرگ داشته می‌شود. از آن دوران كه نخستین نشریه‌های كودكان همچون پیك مقاله‌های گوناگون درباره او می‌نوشتند و یا شورای کتاب کودک به یاری رسانه‌های گروهی به شکل گسترده برنامه‌هایی برای بزرگداشت او تدارك می‌دید تا به امروز كه باز هم تولد اورا اینچنین باشكوه برگزار می‌كینم. و تاریخ تنها از یك چیز با ما سخن می‌گوید كه اندرسن در یك موقعیت تاریخی اندرسن شد، پس این موقعیت تاریخی را برای نویسندگان خویش نیز باید فراهم كرد.
________________________________________ 1ـ فضل الله مهتدی، افسانه‌های كهن، تصویرها از محسن وزیری مقدم ([تهران]: امیركبیر، 1349)، ج2، ص3-4.

 ?? فروردین ????