مقدمه: عصرآهن یكی از بهترین دوره‌های تاریخی است. ولیكن تاریخ تكامل بشری را بر اساس ابزار طبقه‌بندی می‌كنند، تاریخ انسان به عصر سنگ و فلز تقسیم می‌شود.
انسان اولین ابزار را از سنگ ساخت، بخاطر همین و بسیاری عوامل دیگر، عصر سنگ به سه دوره پارینه سنگی قدیم، میانی و جدید تقسیم می‌گردد.
از آنجایی كه تاریخ تكامل به عصر فلز بر می‌گردد، كه این عصر به سه دوره 1- دوران مس 2- دوران مفرغ 3- دوران آهن از 3500 تا 2550 سال پیش تقسیم شده است. از آنجایی كه در مورد تاریخ گذاری عصر‌آهن در منطقه غرب و شمال غربی ایران و همچنین شمال ایران و در حال حاضر در فلات مركزی ایران از جمله قلی درویش جمكران و... هیات‌های حفاری بیشتر فعال بوده است، لذا؛ عصر‌آهن به سه دوره عصر آهن I، II و III تقسیم بندی شده كه تقسیم بندی آن در مورد ابزار از جمله سفالینه‌ها است و مربوط به زمانی است كه نوشتار نیست و ناگزیر به اشیا و آثار نگاه می‌كنیم و مورد مطالعه و بررسی قرار می‌دهیم.
بنابراین یكی از ادوار تكاملی انسان دوران فرهنگی عصر‌آهن است كه در ایران اسلامی محوطه‌هایی بسیار با ارزش چون مارلیك (رودبار)، حنسلوی ارومیه، نوشیجان همدان، گودین، ازبكی نظر‌آباد، خوروین، قیطریه، سیلك كاشان و دیگر مكان‌ها و محوطه‌های مورد بررسی و شناسایی در ایران از جمله منطقه مورد بحث كه این تمدن‌ها و فرهنگ‌ها معماری تازه و ادبیات تازه و بسیاری اطلاعات مفید و ارزنده را به ما ارایه می‌دهند.

موقعیت جغرافیایی شهرستان ساوجبلاغ

شهرستان ساوجبلاغ با وسعتی معادل 2780 كیلومتر مربع به عنوان وسیع‌ترین شهرستان استان تهران در طول جغرافیایی 40:50 و عرض جغرافیایی 35:57 واقع شده است. (1)
كه از سمت شمال به استان مازندران، از جنوب و شرق به شهرستان كرج، از سمت غرب قبلا به استان قزوین و در حال حاضر از سمت جنوب غربی به شهرستان نظر‌آباد و از سمت شمال غربی و غرب به آبیك و الموت قزوین محدود می‌گردد.(2)
این شهرستان در سال 1367 از دو بخش مركزی و طالقان به مركزیت هشتگرد تشكیل گردیده و در سال 75 بخش نظر‌آباد و در سال 81 بخش‌های چندار و چهار باغ از بخش مركزی منفك گردیده و به مجموعه تقسیماتی شهرستان اضافه شده‌اند. (3)
این شهرستان شامل بیش از 278 آبادی و چهار محدوده شهری و 12 دهستان می‌باشد. در سال‌های گذشته بخش نظر‌آباد به عنوان شهرستان نظر‌آباد، شامل دهستان تنكمان و مركزی از شهرستان ساوجبلاغ جدا گردید.
ساوجبلاغ و طالقان سال‌ها درمحدوده مرز شهرستان‌های قزوین، تهران، ساوه و ضلع غربی استان مازندران قامتی افراخته داشته است. (4)
علامه دهخدا می‌نویسد: «ساوجبلاغ بواسطه حاصلخیزی زمین و موقعیت آن و قرار گرفتن بر سر راه تهران _ قزوین مدرسه فلاحت در آن بنا شده است. (5)
اسم ساوجبلاغ به معنای چشمه می سرد می‌باشد. دكتر محمد معین و علامه دهخدا ساوجبلاغ را یك واژه تركی می‌دانند و بعضی‌ها هم در آثار و تقریرات خویش نام شهرستان را ساوجبلاق بیان كرده‌اند.
از جمله آنها، دكتر بهمن فیروز‌مندی، مرحوم جلال آل احمد (6)، محمد جواد مشكور (7) هستند.
مرحوم جلال آل احمد و دكتر محمد جواد مشكور در كتاب نظری بر آذربایجان می‌نویسد: «ساوج در اصل همان سویوق تركی به معنای سرد بوده است. كه در مجموع همه در معنی ساوجبلاغ اتفاق نظر دارند كه ساوجبلاغ یعنی «چشمه سرد».»
دوران فرهنگی عصر‌آهن یكی از دوره‌های تاریخی مهم، اساسی و ناشناخته است كه برای شناختن این دوره از تاریخ نیاز به حفاری‌های بسیار گسترده در سطحی وسیع و منطقه‌ای و از طرف دیگر مقایسه مكان‌ها و سایت‌های باستانی كه منظور ما داده‌های فرهنگی از قبیل؛ اشیا سفالین، فلزی، سنگی و استخوانی و... است.
در مورد معماری و مطالعات زبان‌شناسی، مردم شناسی، نژاد شناسی و بسیاری موضوعات دیگر نیاز به مطالعات (بررسی و كاوش) گسترده در سطحی وسیع می‌باشد.

عصر‌آهن و آغاز آن

بر اساس تقسیم بندی كلاسیك در باستان‌شناسی كه بر پایه پیشرفت تكنولوژی و تحول ابزار توسط بشر تنظیم شده است، عصر آهن سومین مرحله از عصر فلز است كه به ترتیب بعد از دوران مس و مفرغ قرار گرفته است. (8)
در تعریف عصر‌آهن، آغاز استفاده بشر از آهن معیار قرار نگرفته است بلكه دستیابی انسان به تكنولوژی كشف و استخراج آهن از سنگ معدن كه بیانگر پیشرفت فرهنگ بشر تا این مرحله بوده است معیار آغاز عصر‌آهن قرار گرفته، چرا كه تا قبل از شروع كشف و استخراج آهن انسان توانسته بود به قطعاتی از آهن مخلوط با نیكل كه مربوط به شهاب سنگ‌هایی بوده كه به زمین برخورد كرده است، دست یابد. (9)
به هر حال آغاز عصر‌آهن در ایران از جمله شهرستان ساوجبلاغ با تحولات عمده‌ای همراه بوده است. كه از مهم‌ترین آنها مساله‌ مهاجرت اقوام جدید (كوچرو یا كوچگران) و به قولی چادر‌نشینان مطرح است.
از ویژگی‌های عصر‌آهن می‌توان به؛ الف_ منسوخ شدن ساخت سفال‌های منقوش
ب_ رواج سنت تدفین اجساد در فضایی خارج از منازل مسكونی (گورستان)
ت_ رواج ساخت انبوه اشیا مفرغی
پ_ ظهور پدیده سفال خاكستری _ سیاه
ج_ ساخت انبوه پیكرك‌های گلی انسان و حیوان اشاره كرد. (10)
همچنین توسعه و ترقی تمدن‌های غربی و هم مرز با فلات مركزی ایران در این دوره بی‌تاثیر بر هنر و فرهنگ اقوام مهاجر در كلیه شاخه‌های هنری نبوده است و ارتباطات فرهنگی تجاری و گاه حملات نظامی از جمله آشوری‌ها، به یكدیگر منشا تغییرات و رواج الگو‌های خاص فرهنگی بوده است. (11)
به نظر می‌رسد تحولات فرهنگی و اجتماعی در حدود چهار هزار سال پیش بر الگوهای معماری نیز تاثیر بسزایی داشته و نوآوری‌هایی نیز بوجود آمده است.
تا سال 1336 ه.ش اطلاعات ما نسبت به معماری این دوره بسیار محدود بود. كه با شروع حفاری در محوطه باستانی ازبكی برای اولین بار شرقی‌ترین مامن مادی، دژ و یا حاكم نشین مادی و نیز قسمت‌هایی از یك شهر مادی كشف گردید.
در ازبكی می‌رفت كه كاملا دوره‌بندی از لحاظ تاریخ‌گذاری داده‌های فرهنگی عصر‌آهن روشن و مشخص بشود كه، حفاری در این نقطه از ایران اسلامی متوقف گردید. و محوطه به ویرانه‌ای و سایت‌های حفاری به استخر تبدیل گردیده است.
در مورد معماری عصر‌آهن دوشان تپه از مجموعه باستانی ازبكی (نظر‌‌آباد) می‌توان گفت كه؛ در این جا به غیر از دیوارهای خشتی، پی‌های سنگی، اجاق‌ها و كف‌های كوبیده شده از گل و گچ یا آهك ستون‌هایی از نوع «خشتی» مشخص گردیده است.
در ضمن تیرك‌دان‌هایی در حین خاكبرداری پیدا شده كه نشان دهنده این است كه از ستون‌های چوبی استفاده می‌كرده‌اند.
در ترانشه باز شده از دوشان تپه ازبكی به غیر از معماری به فراوانی سفالینه‌های خاكستری و نخودی رنگ به دست آمده است.
به دلیل تحولاتی كه در این مقطع تاریخی روی داده است از نظر زمانی از سایر مقاطع تاریخی قبل مجزا و مهم‌تر می‌باشد.
داده‌های باستان‌شناسی از این دوره خاص، دال بر تحولات تكاملی در جنبه‌های مختلف زندگی مردمان ساكن در منطقه ساوجبلاغ است. با مطالعه مدارك باستان‌شناسی و اسناد تاریخی، آزمایشات متالوژی و متالوگرافی (12) و تحلیل روابط اجتماعی آن عصر، تاثیر كاربرد ادوات و ابزارها را كه موجب تغییرات مهم و اساسی شده است را نشان می‌دهد. در این عصر تمدن به مرحله‌ای پا گذاشت كه مقدمه پیشرفت و رونق بشری گردید. در منطقه ساوجبلاغ تپه‌ها و محوطه‌های گورستانی متعددی وجود دارد كه در طی حفاری‌های كوتاه مدت كه به عمل آمده هر كدام گوشه‌ای از تاریخ و فرهنگ و تمدن این منطقه را روشن كرده‌ است. قرار گرفتن شهرستان مزبور در مسیر جاده خراسان بزرگ، جاده ابریشم و همچنین مركزیت آن در بین فرهنگ‌های بزرگ منطقه و مناطق همجوار، به ارزش و بهای استقرار‌ها و مكان‌های باستانی، تاریخی و فرهنگی می‌افزاید. در حالی كه از لحاظ چشم‌انداز‌های فرهنگی این منطقه اهمیت فراوانی دارد و می‌تواند بسیاری از سئوالات و معماهای موجود در رشته‌های گوناگون را حل نماید. از آنجایی كه در شهرستان مورد نظر پس از حفاری‌های محوطه باستانی ازبكی (دوشان تپه، تپه اصلی جیران تپه و مارال تپه) و شناسایی معماری عصر‌آهن، موجودیت گورستان باستانی جیران تپه و همچنین گورستان‌ها و مكان‌های باستانی از جمله؛ خوروین، مرجان، و سمبران طالقان و... نشان دهنده این موضوع است كه در منطقه؛ استقرار‌گاه‌هایی وجود داشته و بر اثر مهاجرت كوچگران و مهاجرت از این منطقه به مناطق دور دست و همجوار و بلعكس تغییر و تحولاتی در تمامی زمینه‌ها بوجود آمده است.
كه این موارد را می‌توان با استناد به اطلاعات به دست آمده از گمانه‌زنی و كاوش‌های انجام شده به دست آورد.
از عوامل موثر تجارت و داد و ستد با مناطق همجوار و دور‌دست بوده است. داده‌های فرهنگی به دست آمده از حفاری‌ها از جمله ظروف سفالین (تصویر 8 و 9) اشیا سنگی (مرمر، لاجورد، عقیق، فیروزه و ابسیدین)، اشیا فلزی (از جنس نقره، طلا، مفرغ، مس، آهن و...) اشیا گلین (مهر‌ها و قابلت‌ها و...) و ظروف شیشه‌ای و...
در صورتی كه یادگارهایی از گذشتگان (هنرمندان و انسان‌های خیر و كسانی به فكر دیگران هستند) به دست می‌آوریم از قبیل معماری (كاشیكاری، گچ‌بری، آجركاری و غیره را در قلعه‌ها به كاخ‌ها كاروانسراها، پل‌ها، امام‌زاده‌ها، حمام‌ها، مساجد و...) و همچنین آداب و رسوم و اعتقادات گذشتگان را در ساختار گورها و طرز تدفین اجساد و موجودیت اشیا تدفینی به همراه اجساد در داخل قبور را باید مدنظر داشت.
گذشته از این‌ها در شهرستان ساوجبلاغ استقرار‌گاه‌های (محوطه‌های گورستانی و تپه‌های باستانی) موجود كه از گذشتگان به یادگار مانده و در دشت ساوجبلاغ در هر 500 متر یك تپه باستانی جلب توجه می‌كند، هر كدام از چند طبقه و لایه باستانی تشكیل شده‌اند و كتاب‌های عظیمی‌اند كه هنوز ناشناخته باقی مانده‌اند.
سرلك، سیامك؛ گزارش كاوش‌های مختصر در قلی درویش جمكران (قم)، 1383