چكیده:
اصل كمال‏طلبى در آدمى، ریشه حقیقى اصلاح‏طلبى است.انسان‏ها به طور فطرى به دنبال اصلاح‏اند و پیامبران الهى همگى براى ایجاد اصلاحات درونى و بیرونى در جامعه انسانى آمده‏اند.باید توجه نمود كه مفهوم اصلاح مفهومى روشن است، اما آنچه كه تشخیص آن مشكل مى‏نماید، مصادیق اصلاح است.در جامعه امروز ما، كسانى با داعیه اصلاح‏طلبى، در پى افسادند وهم‏ازاین‏روست كه پرداختن به بحث اصلاحات، مهم و ضرورى است.در این مقاله، مباحثى پیرامون واژه اصلاح، سیر تاریخى اصلاح‏گرایى، اصلاحگران دینى، تفاوت اصلاح و انقلاب، اصلاح‏طلبى دینى و غیردینى مورد نقد و بررسى قرار گرفته است.معرفت

اصلاحات و اصل كمال جویى آدمى
اصلاحات به عنوان یك نیاز اساسى و بنیادین، از اصل كمال جویى انسان نشات مى‏گیرد و از آنجا كه آدمى به طور فطرى خواهان رشد و كمال است، به اصلاحات اجتماعى كه تضمین كننده سلامت راه رشد و كمال او در گستره حیات جمعى است، متمایل و مشتاق مى‏باشد.

اگر چه مفهوم اصلاح و اصلاحات امروزه در جامعه ما به صورت گسترده مطرح مى‏گردد، ولى در تفكر دینى ما از صدر اسلام و آغاز بعثت، پیامبر با دعوت‏مردم به یگانگى و یكتاپرستى، فكر و اندیشه اصلاح و اصلاحات را به جامعه‏بشرى نوید داده است.دعوت پیامبر به یكتاپرستى در راستاى اصلاح بشر آن روز دقیقا در زمانى بود كه اروپا در اوج جاهلیت قرون وسطى به سر مى‏برد و هنوز خبرى از رنسانس و نهضت اصلاح‏طلبى نبود.به علاوه رنسانس كه چند قرن بعد در اروپا به وقوع پیوست، خود تحت تاثیر جنگ‏هاى صلیبى و در پرتو آموختن و یادگیرى مسائل زیاد از مسلمانان، بوده است.

بحث اصلاح جامعه و عقاید و اعتقادات بت‏پرستان و مشركان آن زمان از وظایف و رسالت‏هاى اصلى رسول گرامى اسلام بود كه با شعار «قولوا لااله الا الله تفلحوا» آغاز گشت و پس از پیامبر تاكنون ادامه یافته است.

تردیدى نیست كه مصلحان بزرگى در تاریخ آمده‏اند و حرف‏هاى نو و مفید و تغییر دهنده در جهت رشد و تعالى انسان‏ها آورده‏اند.بدون شك توجه اندیشمندان به مشكلات و دردهاى جامعه اسلامى از دغدغه‏هاى فكرى همیشه

متفكران اسلامى بوده است.تلاش براى رشد علمى، فكرى و فرهنگى، زدودن جهل ونادانى، تقویت پایه‏هاى اعتقادى و پیشگیرى از تحریف دین و دفاع از آزادى و عدالت و...جزء اصلى‏ترین اهداف آن‏ها بوده و علاوه بر برخوردهاى علمى، كوشش‏هاى علمى ارزنده‏اى نیز در این زمینه به ثمر رسیده است.

به تحقیق ریشه بسیارى از انحرافات افراد و جوامع بشرى ناشى از تحریفات و القائات غلط بوده است.امروزه با وجود رشد و توسعه دانش بشرى و دستیابى به پیچیده‏ترین علوم و فنون، بشر از دست زورمندان تزویرگر نتوانسته رهایى یابد.

واژه‏هاى اصیل اخلاقى و الهى به دلیل ریشه دار بودن در فطرت آدمیان هرگز قابل نابودى نبوده و نیستند، اما متاسفانه تحریف آن‏ها به وسیله امواج شبكه‏هاى منسجم سیاسى - تبلیغى، واقعیت نامطلوبى است كه امروزه پیچیده‏تر و مؤثرتر از دیروز رایج و مرسوم است.

در جامعه امروز ما تلاش بى‏سابقه‏اى براى تحریف حقایق و مفاهیم اسلامى، سیاسى و اجتماعى در جریان است.این تلاش در شكلى تازه و سازمان یافته با حضور برخى افراد تازه به دوران رسیده و با حمایت تبلیغات امریكایى - اسرائیلى، ایجاد یك انحراف بزرگ تاریخى را هدف قرار داده و آن را تحت پوشش اصلاح‏طلبى مطرح نموده‏اند.تا آنجا كه این واژه دستاویز تجدیدنظر طلبان جهت تحقق مقاصد آن‏ها قرار گرفته است.

على‏رغم اینكه واژه و مفهوم اصلاحات متوجه شاخ و برگ‏ها و برخى مسائل اجتماعى است، آن‏ها آن را به حربه‏اى‏براى‏هدم اصول انقلاب، آرمان‏هاى امام و قانون اساسى تبدیل نموده، با تهاجم به ارزش‏هاى انقلاب، اصول مسلم دینى وحمله‏به‏برخى‏شخصیت‏هاى‏انقلاب ازجمله خودحضرت امام‏رحمه الله سعى مى‏كنند تا به تدریج محدوده اصلاحات را تا مرز براندازى و كودتاى مدنى به پیش ببرند.

واژه اصلاح
اصلاح از نظر لغت‏به معناى درست كردن، نیكو كردن، به سازش در آوردن، آراستن و به صلاح آوردن مى‏باشد كه در فرهنگ علوم سیاسى آن را «رفورم‏» مى‏گویند; یعنى اقداماتى كه براى تغییر و تعویض برخى از جنبه‏هاى اقتصادى، اجتماعى و سیاسى صورت‏مى‏گیرد، بدون آن‏كه جامعه را دگرگون سازد.«رفورم‏» در اصطلاح در برابر مفهوم «انقلاب‏» قرار دارد و فرآیندى آرام، صلح‏جویانه، معتدل، متعادل و غیر جهشى را در بهسازى جامعه مى‏رساند.

در فرهنگ دینى ما اصلاح یعنى سامان بخشیدن، و نقطه مقابل افساد است.به همین‏جهت‏اصلاح و افسادیكى‏از زوج‏هاى متضاد قرآن است كه مكرر در قرآن مطرح مى‏شوند، مثل توحید و شرك و ایمان و كفر.برخى‏ازاین زوج‏هاى متضاد ازآن جهت در كنار یكدیگر مطرح مى‏شوندكه یكى‏بایدنفى شود ودیگرى‏بایدجامه‏تحقق بپوشد و اصلاح و افساد از این قبیل است.

اصلاح در قرآن گاهى در مورد رابطه میان دو فرد است كه از آن به اصلاح ذات البین یاد مى‏شود و گاهى در مورد اصلاح محیطخانوادگى وگاهى‏اصلاح محیطبزرگ اجتماعى مى‏باشد كه آیات زیادى گویاى این مطلب مى‏باشد.در این مقال منظور ما عمدتا بحث اصلاح اجتماعى مى‏باشد.

به هرصورت‏اصلاحات‏اسلامى‏حركتى است انقلابى: انقلاب در افكار، فرهنگ و اخلاق و روحیات انسان‏ها و به موازات آن تغییر رو به تكامل در نظامات اجتماعى حاكم بر آن‏ها.به عبارت دیگر اصلاح در دیدگاه دین تغییرى است در جهت رشد و كمال انسان‏ها، كه هم مبارزه با آداب و عادات ناپسند را لازم مى‏شمرد و هم نظام‏هاى حاكم بر اجتماع را بر اساس حق و عدالت و صلاح استوار مى‏دارد.

بنابراین، هر مسلمانى به حكم این‏كه مسلمان است، خواه ناخواه اصلاح‏طلب و دست‏كم طرفدار اصلاح‏طلبى است; زیرا اصلاح‏طلبى، هم به عنوان یك شان پیامبر در قرآن آمده است و هم مصداق امر به معروف و نهى از منكر است كه از اركان تعلیمات اجتماعى اسلام است.البته هر امر به معروف و نهى از منكرى، لزوما مصداق اصلاح اجتماعى نیست، ولى هر اصلاح اجتماعى مصداق امر به معروف و نهى از منكر مى‏باشد.حضرت شعیب‏علیه السلام خطاب به قوم خود چنین مى‏فرماید: «ان ارید الا الاصلاح مااستطعت‏» (هود: 88) ; من جز اصلاح امر شما تا آخرین حد قدرت و توانایى‏ام هدف و منظورى ندارم.

خداوند در قرآن مى‏فرماید: «والذین یمسكون بالكتاب و اقاموا الصلوة انا لا نضیع اجرالمصلحین‏» (اعراف: 170) ; آنان كه به كتاب آسمانى تمسك مى‏جویند و نماز به پا مى‏دارند ما اجرشان را ضایع نخواهیم كرد.

امام حسین‏علیه السلام در مجمعى بزرگ در ایام حج و در میان بزرگان صحابه در زمان معاویه ضمن سخنانى، نقش خود را بعنوان یك مصلح بیان كرد.آن حضرت در وصیتنامه معروفش خطاب به برادرش محمد بن حنفیه عمل خود را اصلاح و خود را مصلح معرفى مى‏كند و مى‏فرماید: «قیام من قیام فردى جاه طلب یا كامجویا آشوبگرویاستمگرنیست. در جست‏وجوى اصلاح كار امت جدم به پا خاسته‏ام.اراده دارم امر به معروف و نهى از منكر كنم و به سیره جد و پدرم رفتار نمایم.»

در تاریخ اسلام حركت‏ها و جنبش‏هاى اصلاحى‏فراوان‏رخ‏داده‏است ودست‏كم هزار سال است كه این اندیشه در میان مسلمانان راه یافته و تقریبا در اول هر قرن یك مجدد و احیا كننده دین ظهور كرده است.

بنابراین، نتیجه مى‏گیریم كه: 1- در قرآن واژه‏هاى اصلاح و افساد متلازم با واژه‏هاى معروف و منكرند; اصلاح‏طلبى مصداق امر به معروف و افساد مصداق اشاعه منكر است.اصلاح‏طلبى دینى رابطه عمیقى با امر به معروف و نهى از منكر دارد، به همین جهت همه مسلمانان راستین را مى‏توان طرفدار اصلاحات وبلكه اصلاح طلب دانست.

2- اصلاح‏طلبى هدف همه نهضت‏هاى توحیدى و بعثت انبیاى بزرگ الهى است، هم چنانكه پیامبر اسلام‏صلى الله علیه وآله و جانشینان پاك و معصومش‏علیهم السلام از بارزترین اصلاح طلبان تاریخ بشریتند.

3- اصلاح‏طلبى همواره مدعیان دروغینى داشته است كه قرآن كریم آنان را در زمره منافقان معرفى نموده است.

4- در تمییز دادن میان اصلاح واقعى و اصلاحات دروغین از الگوى انبیاى الهى باید استفاده نمود.

5- هر تغییرى اصلاح نیست، لذا تغییر وضعیت اصلاح شده هرگز نمى‏تواند اصلاح گرى باشد.

سیر تاریخى اصلاح‏گرایى
شیوع و رواج اندیشه اصلاح‏طلبى در میان مسلمانان بیانگر این حقیقت است كه مسلمانان لااقل در فاصله تقریبى هر یك قرن، انتظار مصلح، یا مصلحان را داشته‏اند و لذااصلاح ونهضت‏اصلاحى و تجدد فكر دینى، آهنگى آشنادرگوش مسلمانان است.

بر خلاف سیر تحولات اصلاحى در تفكر اسلامى، نهضت اصلاح دین در اروپا - كه به دنبال رنسانس و انقلاب صنعتى شكل گرفت - راه دیگرى را پیمود.رنسانس یا تجدید نظرطلبى در باورها، آداب و سنت‏هاى دیرین، تا حدودى به انكار ارزش‏هاى كهن انجامید.

نگرش تازه به دین و تفسیرهاى نوین از آموزه‏هاى مسیحیت، بازتاب واقعیت‏هاى تلخ دوران حاكمیت كلیسا و سوء استفاده‏هاى روحانیان و پیشوایان مذهبى به ویژه در قرون وسطى بود; زیرا در نظر آنان این آیین كلیسا بود كه همچون پیله‏اى در فكر و ذهن مردم تنیده و مانع رشد و ترقى مى‏شد، به ویژه آن‏كه اغراض فردى، صنفى و سیاسى بعضى از پدران روحانى سبب مى‏گردید كه نخست پیرایه‏هایى از خرافه و نیرنگ را بیامیزند و سپس با نام دین، استبداد و خفقان وحشت آورى را بر جامعه حاكم كنند. این واقعیت‏هاى زشت، دین‏گریزى و مذهب‏ستیزى را در پى داشت و لذا مصلحان و نو اندیشان مسیحى را وامى‏داشت كه اصلاح جامعه مسیحى را در گرو اصلاح آیین آن بدانند.براى پایان دادن به سلطه كلیسا به انكار كارایى دین در صحنه سیاست و اجتماع پرداختند و رسالت دین مسیح را در جنبه‏هاى فردى و اخلاقى و معنوى منحصر ساختند.اروپاییان همین برداشت را به دین اسلام تسرى داده، كسانى در شرق و در جهان اسلام از آن حمایت كردند و جهت‏گیرى فكرى خود را در این راستا تنظیم نمودند.اما در این میان مصلحان بزرگى در جهان اسلام ظهور كردند كه میان افراط و تفریط خط وسطى ترسیم نموده، شرایط جامعه اسلامى را با جوامع اروپایى متفاوت دانستند و دین حاكم در اروپا را منسوب به مسیحیت تحریف شده، شمردند.

متفكران مغرب زمین، نجات جامعه خویش را در مبارزه با كلیسا و باورهاى دیرین مردم دیدند تا آنجا كه درصدد برآمدند دین را از صحنه اجتماع و سیاست‏بیرون كنند و تدبیر مدن و امور معیشت جامعه را به دست عقل و علم تجربى بسپارند.اما اندیشمندان مصلح مسلمان بر خلاف آنان تلاش كردند كه دین را در صحنه‏هاى اجتماع و سیاست پایدار سازند و اسلام را همچون دینى كامل كه مى‏تواند پاسخ‏گوى همه نیازهاى فردى و اجتماعى بشر باشد، ارائه نمایند.مصلحان مسلمان همواره براى علم و دانش و صنعت ارزش قائل بوده، كسب آن را از نیازهاى ضرورى شمردند و باور داشتند كه اسلام به كسب آن‏ها سفارش اكید كرده است.

از سویى جوامع مسلمان در شرایط انحطاط و ركود، در معرض هجوم تمدن جدیدغربى‏قرارگرفتند وباكاستى و ضعف، در شرف هضم در نظام‏جهانى سرمایه‏دارى پیشرفته بودند.براى مقابله با این وضعیت، دو جریان خواهان تغییر وضع موجود و نوسازى و اصلاح امور در دوره معاصر شدند: یكى‏تجددطلبان و متجددین غرب‏گرا بودند كه خواهان پیروى از تمدن غرب و الگوهاى آن‏ها بودند و اصلاحات ونوسازى‏هاى‏صورى‏رادرجهت‏غربى‏سازى باورها و گرایش‏ها و نهادها سوق مى‏دادند. جریان دیگر احیاى تفكر دینى یا اصلاح‏طلبى دینى بود و مصلحان دینى خواهان تغییرات و تحولات و حل و رفع موانع توسعه از منظر دین و با مبانى و اهداف دینى و اسلامى شدند.این جریان خود در درون داراى دو شاخه متمایز است كه یكى با جهت‏گیرى‏هاى بنیادگرایانه و دیگرى با تمایلات نوخواهانه شكل گرفت.نماینده جریان اول بعد از ابن تیمیه، محمد بن عبدالوهاب و نماینده شاخه دوم سید جمال الدین اسدآبادى است.وى اعتناى جدى به عقل و فلسفه داشت و اجتهاد و نوآورى را توسعه داد و به همت وى جریان اصلاح‏طلبى دینى عمق و غناى خاصى یافت.

به طور كلى جنبش‏هاى اصلاح‏گرایانه اسلامى را مى‏توان به سه دسته تقسیم كرد:

1- برخى داعیه اصلاح داشته و واقعا هم مصلح بوده‏اند، مثل علویین در دوره اموى و عباسى;

2- برخى بر عكس، اصلاح را بهانه قرار داده و در واقع افساد كرده‏اند، مثل بابك خرمدین كه افكارش از علل اصلى دوام نسبى حكومت عباسیان بوده است.

3- برخى دیگر در آغاز داعیه اصلاح داشته، سرانجام از مسیر اصلاحات منحرف شده‏اند، مثل شعوبیه كه در آغاز علیه تبعیض قیام كردند ولى بعدا خود در مسیر انحرافى احساسات نژادپرستانه و ناسیونالیستى قرار گرفتند.

این جنبش‏هاى اصلاحى و اسلامى، برخى داراى صبغه فكرى و برخى جنبه اجتماعى و برخى هم فكرى و هم اجتماعى بودند.مثلا نهضت غزالى، فكرى محض بود و در صدد احیاى علوم دین برآمد.اما نهضت‏هاى علویین و سربداران نهضتى اجتماعى علیه حكام زمان بود و سرانجام نهضت اخوان الصفا هم فكرى و هم اجتماعى بود.

از نیمه دوم قرن سیزدهم اسلامى و نوزدهم مسیحى به بعد، جنبشى اصلاحى در جهان اسلام آغاز شد كه شامل ایران، مصر، سوریه، لبنان، شمال آفریقا، تركیه، افغانستان و هندوستان مى‏شد.این جنبش‏هابه دنبال‏ركودى‏چند قرنى صورت گرفت‏وتاحدى عكس‏العمل‏هجوم‏استعمار سیاسى، اقتصادى و فرهنگى غرب بوده و نوعى بیدار سازى و رنسانس و تجدید حیات در جهان اسلام به شمار مى‏آمد.

مصلحان دینى در جهت اصلاح و تصحیح جهان بینى‏هاى محدود، بر اساس اسلام اصیل و اولیه بودند و به نوعى سخن از پیوند و ارتباط و هماهنگى میان دنیا و آخرت، ماده و معنى، طبیعت و ماوراء الطبیعه، آسمان و زمین، معاش ومعاد، عقل و دین، علم و ایمان، دین و تمدن، دین و جامعه، دین و سیاست، نظم و حركت، ثبات و تغییر به میان آوردند و اجتهاد و نوآورى با حفظ اصول مناسبت و مطابقت‏با مقتضیات زمان و مسائل مستحدثه را مطرح كردند.

تاریخ نشان مى‏دهد كه مسلمانان در دوران پیشرفت فرهنگى و تمدنى در فاصله قرون سوم تا هفتم ه.ق داراى جهان بینى‏اى پویا و زنده بودند.ولى مسیحیان قرون وسطى مقارن همان دوره در عقب ماندگى و انحطاط ناشى از نگرش خرافى خود بودند.اما متاسفانه به تدریج مسلمانان بینش اصیل و وسیع خود را رها كرده، در دام غفلت و عقب ماندگى و انحطاط ناشى از آن فرو غلتیدند.از سوى دیگر، پروتستان‏ها در اروپا به تاثر از اسلام و فرهنگ و تمدن اسلامى از كانال اسپانیا بازنگرى در تمدن یونان و روم به جهان‏بینى جدید رسیده، وارد دوره رنسانس و پیشرفت‏هاى بعدى و انقلابات علمى، تجارى، صنعتى، سیاسى و اجتماعى شدند.اما به دلیل تزلزل در اركان و مبانى دینى و معرفتى، دین و معنویت را كنار نهاده، به تفریط دچار شدند.ارتباط نامناسب شرقیان با فرهنگ و تمدن جدید غربى و ورود و هجوم استعمار اروپایى و امپریالیزم‏و سرمایه‏دارى جهانى به جهان اسلام با توجه به استعمار فرهنگى كه در جهت استحاله فرهنگى جوامع شرقى و مسلمان صورت گرفت، بسیارى از تحصیل كردگان جدید و روشنفكران این جوامع را به جریان تقلید از تمدن غرب و غربگرایى و غربزدگى و تجدد كشاند.از این طریق تغییرات اجتماعى و اصلاحات شبه مدرنیستى و در واقع غربى‏سازى به جاى نوسازى‏مستقل، افراد جوامع مسلمان را با یك بحران هویت مواجه ساخت.

برخى آراء اصلاح‏گران دینى
سید جمال الدین اسدآبادى: سید جمال الدین اسدآبادى بدون تردید سلسله جنبان نهضت‏هاى‏اصلاحى‏صدساله‏اخیردرقرن‏19 مى‏باشد.او بیدار سازى را در كشورهاى اسلامى آغاز كرد و دردهاى اجتماعى مسلمانان را با واقع بینى خاصى بازگو نمود وراه‏اصلاح و چاره‏جویى را نشان داد.

نهضت او، هم فكرى و هم اجتماعى بود.او رستاخیزى در اندیشه مسلمانان و نظامات زندگى آنان به وجود آورد و به همه جا سفر كرد.توقف طولانیش در كشورهاى غربى اعث‏شد تا به ماهیت تمدن اروپا و نیت‏سردمداران آن آشنا شود.سیدجمال مهم‏ترین درد جامعه اسلامى را استبداد داخلى و استعمار خارجى دانست و با این دو مبارزه كرد.او براى مبارزه با این دو بیمارى، آگاهى سیاسى و شركت فعالانه مسلمانان در سیاست را واجب و لازم شمرد و بازگشت‏به اسلام نخستین را ضرورى دانست و براى این منظور، بدعت‏زدایى و نفى خرافه پرستى و اتحاد جهان اسلام را تبلیغ كرد.

سید جمال روحانیت‏شیعه و سنى را به درستى شناخته بود و روحانیت‏شیعه را نهادى مستقل و قدرتى ملى مى‏دانست كه از آغاز در كنار مردم و در برابر حكمرانان بوده است.لذا به سراغ علما رفته، به آگاه نمودن آنان پرداخت.مى‏توان نقش او در اطلاع‏رسانى به‏میرزاى‏شیرازى‏را از عواملى دانست كه نهایتانهضت‏تنباكو را پدید آورد.

سید جمال مردى تجددگرا بود و همواره مسلمانان را به فراگیرى و اقتباس از علوم و فنون جدید غربى فرا مى‏خواند و در عین حال متوجه خطرهاى تجددگرایى افراطى بود. سید جمال چاره دردها و اصلاح جامعه مسلمین را عمدتا این امور مى‏دانست:

1- مبارزه با خودكامگى مستبدان; او تحول فكرى اساسى را در این مى‏دانست كه مسلمانان ایمان پیدا كنند كه مبارزه سیاسى یك وظیفه شرعى و مذهبى است و باور كنند كه از نظر اسلام سیاست از دین و دین از سیاست جدا نیست و همواره بر این نكته تاكید داشت كه همبستگى دین و سیاست را باید به مردم تفهیم كرد.

2- مجهز شدن به علوم و فنون جدید;

3- بازگشت‏به اسلام نخستین و دور ریختن خرافات و پیرایه‏ها;

4- ایمان و اعتقاد راسخ به مكتب اسلام;

5- مبارزه با استعمار خارجى در ابعاد سیاسى و اقتصادى و فرهنگى;

6- اتحاد مسلمانان و تشكیل صف واحد در مقابل دشمن غارتگر;

7- دمیدن روح سلحشورى و مبارزه و جهاد در كالبد نیمه جان جامعه اسلامى;

8- مبارزه با خودباختگى در برابر غرب.

محمد عبده: یكى دیگر از شخصیت‏هایى كه از او به عنوان مصلح در جهان تسنن نام برده مى‏شود، شیخ محمد عبده شاگرد و مرید سیدجمال است.چیزى كه او را از سیدجمال متمایز مى‏سازد، توجه خاص او به بحران اندیشه مذهبى مسلمانان در اثر برخورد با تمدن غربى و مقتضیات جدید جهان اسلام است.مسلمانان در اثر ركود چند صد ساله آمادگى درستى براى مقابله با این بحران نداشتند، لذا او مسائلى را مطرح كرد كه سیدجمال تقریبا به آن‏ها توجه نكرده بود.عبده اعتبار اجماع را همان اعتبار افكار عمومى شمرده، اصل شورا در اسلام را همان اصل دمكراسى دانسته كه غرب قرن‏ها بعد مطرح كرده است.او مانند سید جمال در پى آن بود كه ثابت كند اسلام توانایى دارد كه به صورت یك‏مكتب‏و ایدئولوژى، راهنماوتكیه‏گاه اندیشه جامعه اسلامى قرار گیرد و آن‏ها را به عزت دنیایى و سعادت اخروى برساند.

سید عبدالرحمن كواكبى: یكى دیگر از قهرمانان اصلاح در جهان اسلام و عرب كواكبى است.او یك متفكر اسلامى ضد استبداد بود.آراء اصلاحى او در كتاب «طبایع الاستبداد» و «ام القرى‏» مندرج است.وى آگاهى سیاسى را بر مسلمانان واجب شمرده، معتقد بود رژیم سیاسى به تنهایى قادر نیست جلوى استبداد را بگیرد; زیرا هر رژیمى‏ممكن‏است‏شكل استبدادى پیدا كند و اما شعور و آگاهى سیاسى و اجتماعى مردم و نظارت آن‏ها بر كار حاكم مى‏تواند جلو استبداد را بگیرد.وى به همبستگى دین و سیاست‏سخت پاى بند بود و دین اسلام را یك دین كاملا سیاسى مى‏دانست.كواكبى توحید اسلامى را تنها توحید فكرى و نظرى و اعتقادى كه در مرحله اندیشه پایان مى‏یابد، نمى‏دانست و آن را تا مرحله عمل و عینیت‏خارجى توسعه و گسترش مى‏داد و معتقد بودباید نظام توحیدى را به هر قیمتى برقرار كرد.

تفاوت اصلاح و انقلاب
در تعریف و توضیح مفهوم «اصلاحات‏» اختلاف زیادى وجود دارد و تعاریف اصطلاحى آن نیز بسیار محدود و یا نزدیك به هم هستند.فرهنگ علوم سیاسى «اصلاح‏» را «رفورم‏» معنا كرده و مراد از آن اقداماتى است كه براى تغییر و تعویض برخى‏ازجنبه‏هاى حیات اقتصادى و اجتماعى و سیاسى مى‏باشد، بدون آن‏كه بنیاد جامعه را دگرگون سازد، مثل رفورم‏هاى آموزشى، ادارى، بازرگانى، انتخاباتى و....

گاهى تشخیص اصلاح و انقلاب مشكل است و مرز اصلاح با انقلاب كم‏رنگ مى‏شود.اما به هر حال این دو از نظر شتاب، پهنه و جهت دگرگونى در نظام‏هاى سیاسى و اجتماعى، تفكیك پذیرند.یك انقلاب بزرگ یا انقلاب اجتماعى به معناى دگرگونى‏هاى مهم در همه ابعاد نظام سیاسى و اجتماعى است، اما دگرگونى‏هایى كه دامنه‏شان محدود بوده، از نظر سرعت، رهبرى، خط مشى و نهادهاى سیاسى خصلتى میانه روتر داشته باشند را مى‏توان در مقوله اصلاحات قرار داد.البته هر دگرگونى میانه روانه را نیز نمى‏توان اصلاحات نامید.مفهوم اصلاحات با جهت دگرگونى و پهنه و درجه آن نیز ارتباط دارد.به گفته «هیرشمن‏» اصلاحات، دگرگونى است كه در آن قدرت گروه‏هاى تاكنون ممتاز كاسته مى‏شود و جایگاه اقتصاد و منزلت اجتماعى گروه‏هاى ناممتاز بالا مى‏رود.

به تعبیر دیگر اصلاحات به معناى دگرگونى در جهت تامین برابرى اجتماعى، اقتصادى و سیاسى بیش‏تر و گسترش دامنه اشتراك سیاسى در جامعه است.

راه اصلاح‏گر راه ناهموارى است و از سه جهت مسائل او از مسائل یك انقلابى دشوارتر است.نخست او ناچار است در دو جبهه یعنى هم علیه محافظه كاران و هم در برابر انقلابیون بجنگد.اما هدف یك انقلابى، دو قطبى كردن سیاست است.انقلابى به انعطاف ناپذیرى در سیاست دامن مى‏زند و اصلاح‏گر به نرمش و تطبیق‏پذیرى آن كمك مى‏كند.در نتیجه یك اصلاح‏گر بسیار بیش‏تر از یك انقلابى به مهارت سیاسى نیاز دارد.اصلاحات از آن روى كمیاب است كه استعدادهاى سیاسى براى تحقق آن، كم‏تر پیدا مى‏شوند و برخلاف یك‏انقلابى، یك‏اصلاح‏گرموفق همیشه باید یك سیاستمدار ورزیده باشد.

علاوه بر این یك اصلاح‏گر علاوه بر اداره كردن نیروهاى اجتماعى باید به عنوان یك ناظر در امر دگرگونى اجتماعى پیچیدگى بیش‏ترى از خود نشان دهد.

همچنین مساله اولویت‏ها و گزینش‏هاى میان انواع گوناگون اصلاحات، براى یك اصلاح‏گر حادتر از یك انقلابى است.یك انقلابى هدفش گسترش دامنه اشتراك‏سیاسى‏است و سپس باید نیروهاى سیاسى را كه در این رهگذر پدید مى‏آیند براى ایجاد دگرگونى در ساختار اقتصادى و اجتماعى به كار گیرد.محافظه‏كاران هم با اصلاحات اقتصادى و اجتماعى مخالفند و هم با گسترش اشتراك سیاسى.اما یك اصلاح‏گر باید تعادل میان این دو هدف را برقرار كند.در نتیجه یك اصلاح‏گر باید میان‏دگرگونى‏درساختاراجتماعى، اقتصادى و دگرگونى در نهادهاى سیاسى توازن برقرار نماید و این دو را در چنان ارتباطى قرار دهد كه هیچ یك مزاحم دیگرى نباشد.

پیش روى یك اصلاح‏گر در ساختار اقتصادى و اجتماعى و نهادهاى سیاسى دو استراتژى گسترده وجود دارد: نخست او باید همه هدف‏هایش را آشكار اعلام كند و به امید دستیابى به بسیارى از این هدف‏ها، تا آنجا كه مى‏تواند بر آن‏ها تاكید كند. دوم این‏كه از روش پنهان كردن هدف‏ها و جدا كردن اصلاحات از یكدیگر و دنبال كردن تنهایك‏دگرگونى دریك زمان معین استفاده كند.یك اصلاح‏گربراى‏آن‏كه به هدف‏هایش برسد باید مسائلش را از هم تفكیك كند و یك به یك به آن‏ها بپردازد.اصلاح‏گرى كه بكوشد همه كارها را یك‏باره انجام دهد، در پایان كم‏تر كارى را به انجام خواهد رساند.

بر اساس این فرضیه سیاسى و تجربه تاریخى، «لازول‏» و «كاپلان‏» معتقدند كه اصلاحات متوالى و برنامه‏ریزى شده به عنوان جانشین انقلاب‏هاى سیاسى و اجتماعى عمل مى‏كنند. و یا «فرایدریش‏» مى‏گویدكه‏انقلاب‏هاى‏كوچك‏متعدد از یك انقلاب بزرگ جلوگیرى مى‏كنند، در نتیجه تنش‏هایى كه ناگزیر به براندازى خشن سامان‏سیاسى‏مى‏انجامند، تخفیف مى‏یابند و در مسیرهاى سازنده‏اى مى‏افتند.

ازسوى‏دیگر، مى‏توان‏گفت: اصلاحات نه تنها ممكن است تاثیر مثبتى در استوارى سیاسى نداشته باشند، بلكه گاه به نااستوارى بیش‏تر و حتى به انقلاب نیز منجر شوند. اصلاحات ممكن است‏به جاى آن‏كه جانشین انقلاب شود، حلال انقلاب‏گردد و هم از این‏روست كه انقلابات بزرگ گاه پس از دوران اصلاحات پیش آمده‏اند ونه درپى‏دوران ركود و سركوبى.

در هر صورت اصلاحات در میان پاره‏اى روشنفكران به عنوان حلال انقلاب تلقى شده و لذا آنان طرفدار اصلاحات هستند.ولى در میان برخى به عنوان جانشین انقلاب مطرح بوده و هست.

اصلاح‏طلبى دینى و غیر دینى
اسلام و ماركسیسم و لیبرالیسم از مكاتبى هستند كه بیش‏تر در رویارویى با یكدیگر و یا در بطن تعلیمات خود به مقوله اصلاحات پرداخته‏اند و همواره در ارائه نظرات خود دچار چالش و تضاد شده‏اند.

دو دیدگاه ماركسیسم و لیبرالیسم از اصلاحات به عنوان ابزارى در جهت رسیدن به اهداف خاص خود استفاده مى‏كنند.ماركسیسم منع اصلاحات و جلوگیرى از هر گونه اصلاح را براى ایجاد انفجار در جامعه و وقوع یك انقلاب كارگرى سرلوحه كار خود قرار مى‏دهد.اما لیبرالیسم براى جلوگیرى از انفجار اجتماعى و حفظ سرمایه‏دارى و گسترش آن در سراسر جهان از اصلاحات به عنوان ابزارى كارآمد نام مى‏برد.امروزه در دنیاى غرب امریكایى‏ها سردمداران اصلاحات لیبرالى بوده و با حمایت از عناصر داخلى به ظاهر اصلاح طلب در كشورهاى دیگر، از بروزانقلابات اساسى جلوگیرى مى‏كنند.

اسلام و مصلحان مسلمان، در واقع اصلاحات را در راستاى سعادت انسان و ایجاد زمینه رشد و كمال انسان دنبال مى‏كنند.از نگاه اسلام و نظام اسلامى، اصلاحات جزیى وتدریجى - البته مشروع - است و هر جامعه‏اى نیاز به اصلاحات دارد; چرا كه بدون اصلاحات قادر به بقا نخواهد بود.هر حكومتى لاجرم دچار آفت‏هایى مى‏شود كه این آفت‏ها جز از طریق اصلاحات رفع نمى‏شود.به طور طبیعى یك نظام پویا، باید بتواند براى حفظ سلامت‏خود از طریق اصلاحات با این آفت‏ها مقابله جدى كند.

به استناد آیات و روایات متعدد براى ما روشن است كه اصلاح‏طلبى، یك اصل اسلامى است.و هر مسلمانى به حكم این‏كه مسلمان است، خواه ناخواه اصلاح طلب و لااقل طرفدار اصلاح‏طلبى است.

اولین گام در اصلاح‏طلبى دینى، بیدارى انسان است و اصلاح نفس انسان ركن اساسى اصلاح مى‏باشد.

گام دیگر در اصلاح‏طلبى اسلامى، شناخت عوامل فساد و اصول مبارزه در بعد بیرونى آدمى یعنى ظرف جامعه است.براى اصلاح جامعه قبل از هر چیز لازم است‏عوامل‏فساد، ریشه‏هاى آن و نوع فساد موجود در جامعه شناخته شود و سپس اصول و راه‏هاى مبارزه با آن تعیین گردد.

به طور كلى سه ویژگى براى اصلاح‏طلبى دینى مى‏توان برشمرد:

1- پیراستن عقیده مسلمانان از خرافات و بدعت‏ها و بازگشت‏به اسلام اصیل و اصول اولیه;

2- وحدت و همبستگى مسلمانان در برابر خطر سلطه فرهنگى و سیاسى غرب;

3- هماهنگ كردن تعالیم و رهنمود هاى دینى با عقل و مقتضیات زمان.

در قانون اساسى جمهورى اسلامى ایران، گستره وسیعى از اصلاحات مطرح شده است; مثل اصلاح نظام ادارى، اصلاح قوانین و مقررات و برنامه‏ریزى‏ها در جهت آسان كردن تشكیل خانواده، و اصلاح وضعیت مطبوعات، اصلاح نظام اقتصادى بر طبق ضوابط اسلامى، اصلاح در جهت رفع تبعیضات ناروا بین آحاد ملت.

اصلاح طلبانى كه به چیزى فراتر از قانون اساسى و اسلامى دل بسته‏اند، خواسته یا ناخواسته در مسیر غیر اسلامى گام برمى‏دارند.با توجه به شعارهاى انقلاب كه برخاسته از متن منابع دینى است اصلاحات در كشور و نظام دینى ما به هیچ روى نمى‏تواند خارج از معیارهاى اسلامى و انقلابى باشد.قانون اساسى ما سند واضح و تبیین كننده‏اندیشه اصلاح‏طلبى در جمهورى‏اسلامى‏مى‏باشد.

اصلاحات امریكایى كه مورد نظر غربى‏ها به ویژه امریكایى‏ها و برخى طرفداران آن‏ها در داخل است، با اصلاحات اسلامى تفاوت اساسى دارد.یكى از تفاوت‏هاى عمده این‏دو این است كه اصلاحات آمریكایى فقط به بعد مادى آدمى توجه دارد و معناى انسان در فرهنگ اصلاحات پست‏مدرنیستى یك‏سره‏ملهم‏از اومانیسم و سكولاریزم است كه دو ركن اساسى‏توسعه‏سیاسى به‏معناى‏غربى است.

بدون شك هدف اصلاحات امریكایى حذف برخى باورها و ارزش‏هاى دینى است كه‏بامنافع آنان تنافى دارد.

منابع:
1- محمدصادق نجمى، سخنان حسین‏بن على‏7 از مدینه تا شهادت، ص 37

2- مطهرى، مرتضى، نهضت‏هاى اسلامى در چند ساله اخیر، چ شانزدهم، 1371، انتشارات صدرا.

3- كواكبى، عبدالرحمن، اسلام و اندیشه سیاسى معاصر (طبایع الاستبداد) ، ترجمه: عبدالرحمن میرزایى قاجار، نقد و تصحیح: محمد جواد صاحبى، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، چاپ دوم، سال 1372.

4- موثقى، سید احمد، علل و عوامل ضعف و انحطاط مسلمین، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، چ‏دوم، سال 1378.

5- هاتینگتون، ساموئل، سامان سیاسى در جوامع دستخوش دگرگونى، ترجمه محسن ثلاثى، چ دوم، سال 1375.

6- معاونت‏سیاسى نمایندگى ولى فقیه در نیروى زمینى‏سپاه، درآمدى‏براصلاح‏طلبى، چ نمایندگى ولى فقیه در نیروى زمینى، چاپ اول، 1379.

7- كیهان: اصلاح واصلاح‏طلبى در اسلام، عباسعلى پرچى زاده، 12/7/1379، ص 6.

8- جمهورى‏اسلامى: اصلاحات‏اسلامى، اصلاحات امریكایى، حمیدمولانا، 10/7 1379، ص 15.

9- كیهان: هدایت اصلاحات در قانون اساسى، 20/13796 ص 8.