پیش‏گفتار
اسلام همواره به انسان توصیه مى‏كند تا درباره آن‏چه به آن یقین و علم ندارد، زبان نگشاید همچنان كه‏مى‏فرماید:

«لا تقف ما لیس لك به علم ان السمع و البصر و الفؤاد كل اولئك كان عنه مسئولا». (1)

به چیزى كه علم و اطمینان ندارى، اعتماد مكن و آن را بر زبان میاور، زیرا گوش و چشم و دل و اندیشه آدمى‏مسوول خواهند برد. امام سجادعلیه السلام به یكى از حاضران در جلسه خود فرمود:

«لیس لك ان تكلم بما شئت‏».

هر گونه كه دلت‏بدان مایل است، نمى‏توانى لب بگشایى.

پیامبر اكرم‏صلى الله علیه وآله وسلم نیز فرموده‏اند:

«رحم الله عبدا قال خیرا فغنم او صمت فسلم‏»خدا بیامرزد كسى را كه كلام خداپسندى را بر زبان آورد و پاداش گیرد و یا آنكه سكوت حكیمانه كند و (از مبتلاشدن به كیفر سخنان ناستوده) سالم بماند.

امام سپس فرمود:

«و لیس لك ان تسمع ما شئت لان الله یقول: ان السمع والبصر...» (2) تو آزاد نیستى به هر سخنى كه دلت‏بدان تمایل دارد، گوش فرا دهى، زیرا خداى عز و جل مى‏فرماید: گوش وچشم و... مسؤولیت دارند. (3) هر یك از ابزار ادراكى، اعم از حس ظاهر - سمع و بصر و...- و حس باطن- عقل و اندیشه و...- حجت الهى‏اندو آدمى با در اختیار داشتن چنین ابزارى مسؤول است و باید در صراط صحیح گام بردارد. (4)

در سوره «یس‏» مى‏خوانیم:

«الیوم نختم على افواههم و تكلمنا ایدیهم و تشهد ارجلهم بما كانوا یكسبون‏». (5)

امروز دهان‏هاى آن‏ها را مى‏بندیم، در حالى كه دست‏ها و پاهاى آنان علیه آنان گواهى وشهادت مى‏دهند.

گاهى حتى اخبارى كه به آن اعتماد و یقین داریم را نیز نباید براى دیگران بازگو كنیم، بلكه بایدعاقبت و نتیجه آن را نیز بسنجیم. چنانكه امیرالمؤمنین‏علیه السلام مى‏فرماید:

«لا تقل مالا تعلم بل لا تقل كل ما تعلم‏». (6)

نه تنها چیزى كه علم ندارى، بازگو مكن بلكه همه آنچه را كه مى‏دانى را نیز مگو. خواجه عبدالله‏انصارى مى‏گوید:

جز، راست نباید گفت هر راست نشاید گفت

اسلام به صمت و كم‏گوئى، متین و استوار گوئى - حق گوئى - پرهیز از اضافه‏گوئى و هرزه‏گوئى توصیه و تاكید كرده است و به فرموده امام صادق‏علیه السلام:

«المؤمن ملجم‏». (7)

انسان باایمان در سخن گفتن، محدود و زبان او بسته است.

شایعه چیست؟

شایعه خبر بى‏اساسى است (8) كه گوینده آن را براى ترور شخصیت انسان برجسته و آبرومند و یاهر موضوع دلخواه - فردى یا اجتماعى - در جامعه نشر مى‏دهد.

در فصل لغت‏نامه اصول روانشناسى آمده است:

هر گزارش تایید نشده یا شرح یك حادثه كه آزادانه - بدون توجه به راستى و نادرستى آن -دهن به دهن مى‏گردد را شایعه گویند. (9)

در معناى لغوى شایعه، انتشار خبر، نهفته است - چنانكه راغب در مفردات (10) بدان اشاره دارد-لكن خبرى بى‏اساس و یا ناروایى كه در میان مردم زبان به زبان گردد.

ویژگى‏هاى شایعه
الف) شایعه داراى پشتوانه است، یعنى فرد یا افرادى در نشر آن دست اندركارند و بار تهمت‏هاو غیبت‏ها و... را بر دوش دارند;

ب) شایعه مرز ناشناس است و تیر آن به سوى هر كسى نشانه مى‏رود;

ج) شایعه عمر كوتاهى دارد و پس از چندى از شدت آن كاسته مى‏شود و شیرینى و لذت آن‏براى بانیان آن به تلخى بدل مى‏شود زیرا همیشه آفتاب پشت ابر نمى‏ماند;

د) شایعه، افراد ساده و بیمار دل را مى‏فریبد;

ه) آدم‏هاى مغرض، حسود، معیوب و كج فهم به بیمارى شایعه‏سازى و شایعه پراكنى مبتلامى‏شوند.

كسى كرده بى آبروئى بسى چه غم دارد از آبروى كسى

شایعه در دیدگاه اسلام از گناهانى است كه داراى كیفر دنیوى و اخروى است. (11)

شایعه سازى
1) شایعه سازى گاهى بار سیاسى ویژه‏اى دارد. چنانكه دولتهاى توطئه‏گر و سلطه جو علیه‏دولت‏ها و مردم انقلابى دیگر جوامع دست‏به شایعه و جنگ روانى مى‏زنند. 2) و گاهى هم باراخلاقى و اجتماعى دارد. چنانكه توسط بدخواهان، حسودان و كسانى كه داراى احساس‏حقارت‏اند علیه برجستگان جامعه انجام مى‏گیرد. 3) و گاهى نیز بار انتقام جویى دارد كه به‏مضمون «الغیبة جهد العاجز» صورت مى‏گیرد. (12)

قرآن كریم شایعه‏سازان را مستحق عذاب الیم دانسته و مى‏فرماید:

«ان الذین یحبون ان تشیع الفاحشه فى الذین آمنوا لهم عذاب الیم فى الدنیا والآخرة والله‏یعلم و انتم لا تعلمون‏». (13)

آنان كه دوست دارند در جامعه اسلامى، كار منكرى را اشاعه (شهرت) دهند، در دنیا و آخرت‏به عذاب دردناك دچار خواهند شد و خدا از عاقبت‏سخت آنان باخبر است و شما از آن خبرندارید.

ظاهر آیه این نكته را در بر دارد كه عذاب الیم مربوط به اشاعه فحشا است گرچه تعمیم آن را نمى‏توان از نظردور داشت زیرا تنقیح مناط حكم مى‏كند در اشاعه سایر منكرات نیز این چنین باشد زیرا واژه فاحشه اختصاص به‏فحشا ندارد بلكه به همه گونه ناروا و منكرات، اطلاق مى‏شود. لذا این واژه در حدیث معروف نبوى در مقابل «خیر»قرار گرفته است.

پیامبر اكرم‏صلى الله علیه وآله فرمود:

«من سمع فاحشة فافشاها كان كمن اتاها و من سمع خیرا فافشاه كان كمن عمله‏».

كسى كه از عمل منكرى باخبر شود و آن را افشا كند، چنان است كه خود، آن را انجام داده‏است و كسى كه از كار نیك و شایسته‏اى مطلع گردد و آن را افشاء نماید بسان كسى است كه آن راانجام داده است. (14)

پس مى‏توان گفت كه عذاب الیم در آیه 19 سوره نور، اختصاص به اشاعه فحشا نداشته و درهمه موارد اشاعه منكرات كاربرد دارد.

شایعه چیست؟ و شایعه‏گر كیست؟

آیا با یكبار نقل كردن خبرى نادرست، شایعه رخ مى‏نماید؟ و صاحب آن را مى‏توان شایعه‏گر ویا عامل شایعه نامید؟ طریحى در مجمع‏البحرین در ذیل ماده شیع (15) در تبیین آیه‏«ان الذین یحبون ان تشیع الفاحشة فى‏الذین آمنوا» (16) مى‏نویسد:

«اى یشیعونها عن قصد الاشاعة و محبة لها»مقصود از آیه، كسانى هستند كه خبرى را با تمایل قلبى به قصد شایع شدن بر زبان مى‏آورند. اوهمچنین به نقل حدیثى از امام صادق‏علیه السلام مى‏پردازد كه فرمود:

من قال فى مؤمن ما رات عیناه و سمعت اذناه كان من الذین قال الله فیهم ان‏الذین یحبون ان تشیع الفاحشة.

كسى كه در باره انسان مؤمنى به قصد اشاعه فحشاء همراه با میل قلبى خود ذكر عمل نارواى واقع‏شده‏اى را بر زبان آورد، حتى عمل منكرى كه با چشم خود آن را دیده و با گوش خود آن را شنیده‏است افشا كند از مصادیق آیه است.

شایعه در قرآن
قرآن از مساله افك (17) سخن به میان آورده و عمل منافقان و ساده اندیشان در جهت ترورشخصیت پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم را بازگو كرده و هشدارهاى لازم را ارایه داده است و در آیه 12 سوره نورمى‏خوانیم:

چرا هنگامى كه این مساله (شایعه افك) را شنیدید، مردان و زنان باایمان نسبت‏به خود (وكسانى را كه همچون خود آنان‏اند) گمان خیر نبردند؟! و نگفتند این دروغى بزرگ است.

در ادامه این آیه آمده است.

چرا شایعه‏گران چهار شاهد براى اثبات مدعاى خود ارائه ندادند چون نتوانستند از طریق چهارشاهد مدعاى خود را ثابت كنند در پیشگاه خدا در شمار دروغگویان‏اند. (18)

سپس پروردگار متعال مى‏فرماید:

«ان الذین یحبون ان تشیع الفاحشة فى الذین آمنوا لهم عذاب الیم فى الدنیاوالاخرة والله یعلم و انتم لا تعلمون‏». (19)

كسانى كه دوست دارند تا زشتى‏ها میان مردم باایمان شایع شود، عذاب دردناكى براى آنان دردنیا و نیز آخرت مقرر شده است و خدا به رازهایى آگاهى دارد كه شما از آن‏ها بى‏اطلاعید.

درس‏هایى از آیات

از این آیات اصول زیر به دست مى‏آید:

1) شایعه افكنى حرام است و اسلام، اهل آن را كیفر مى‏دهد و نكوهش مى‏كند.

2) نه تنها شایعه‏سازى حرام است، بلكه دوست داشتن اشاعه فحشا و حمایت و پشتیبانى ازشایعه‏سازان نیز حرام مى‏باشد.

3) كیفر شایعه فقط یك كیفر دنیایى نیست‏بلكه این عمل كیفر اخروى نیز دارد.

4) راز شدت عمل در برابر شایعه‏سازان و عوامل نشر اكاذیب و اشاعه زشتى‏ها را جز خداكسى نمى‏داند. این مساله گویاى اهمیت فراوانى است كه اسلام براى امنیت عرض و آبروى افرادقایل است.

5) وظیفه شنونده شایعه در مورد افك آن است كه از گوینده آن شهود طلب كند و تعداد شهوداو هم باید از چهار تن كمتر نباشند وگرنه وى را باید به عنوان دروغگوى شایعه‏پرداز قلمداد كند.

6) حد شایعه افك، حد قذف است و حد قذف همان حد اتهام در فقه اسلامى است.

7) گرچه شایعه‏ساز در آغاز یك تن است، ولى پخش كنندگان آن نیز شایعه‏ساز محسوب‏مى‏شوند.

8) شایعه، غالبا در باره برجستگان جامعه است.

افك‏بعضى از مفسران افك را كذب (20) مى‏دانند، اما صاحب‏نظرانى چون طبرسى در مجمع‏البیان‏مى‏گویند:

هر گونه دروغى را افك نمى‏گویند، دروغى كه در جامعه، موجى بیافریند و اذهان‏را مشوش سازد افك است. (21)

به نظر مى‏رسد، بیشترین كاربرد كلمه افك، شایعه‏اى (22) باشد كه پاى بهتان به عمل فحشا در میان‏باشد و باعث نگرانى جامعه شود.

روان‏شناسى شایعه مى‏گوید: انسان‏هاى داراى مشكلات روانى به ویژه آنان كه داراى روحیه‏تفوق‏طلبى، كینه‏ورزى و انتقام‏جویى هستند دست‏به شایعه، علیه دیگران مى‏زنند و از حیث‏جامعه‏شناسى نیز شایعه از وجود جامعه‏اى بیمار و غرق در دوئیت و خصومت میان افرادحكایت دارد و با توجه به روحیات شایعه سازان به روشنى مى‏توان از انگیزه‏هاى آنان پى برد وباید دانست كه جامعه، هر چه بیمارتر باشد، شایعه در آن زودتر پا مى‏گیرد و دیرتر از یاد مى‏رود.

اضطراب آفرینان (مرجفون)

از آیات مربوط به شایعه آیه 60 سوره احزاب است كه مى‏فرماید: (23) اگر منافقان، بیمار دلان و اضطراب آفرینان (شایعه سازان) در مدینه دست ازكار ناستوده‏شان بر ندارند تو را علیه آنان بر مى‏گماریم و در آن صورت مدت كمى‏در مدینه اقامت‏خواهند داشت و بناچار باید در تبعید بسر ببرند.

هنگامى كه رسول‏خداصلى الله علیه وآله وسلم در جنگى شركت مى‏جست، منافقین، بیمار دلان (گنه‏كاران‏ضعیف الایمان) و شایعه افكنان شایع مى‏كردند كه پیامبر اكرم‏صلى الله علیه وآله وسلم كشته شد و یا آنكه اسیر گردیدو... تا اضطراب، نگرانى، یاس و دلسردى در اجتماع مسلمانان پدید بیاید و هوس‏بازان و افرادضعیف‏الایمان دیگر هم آن را ترویج مى‏كردند. (24)

واژه مرجفون از ارجاف به معنى اضطراب است. مرجفون عبارتند از: اضطراب آفرینان ومتزلزل (25) كنندگان قلوب مردم.

در تفسیر قمى درباره آیه 60 سوره احزاب آمده است:

گروهى از مردم منافق در مدینه در غیاب رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم دست‏به شایعه مى‏زدند.

«نزلت فى قوم منافقین كانوا فى المدینة یرجفون برسول الله اذا خرج فى بعض غزواته یقولون‏قتل و اسر فیغتم المسلمون لذالك...».

آنان باعث اندوه و ناراحتى مسلمانان مى‏گشتند. از این رو دستور آمد:

«لا یجاورونك الا قلیلا - یعنى نامرهم باخراجهم من المدینه‏».

اینان به‏زودى باید اخراج شوند. در ادامه آن آمده است:

«ملعونین اینما ثقفوا اخذوا و قتلوا تقتیلا».

در روایت ابى‏الجارود از امام باقرعلیه السلام آمده است:

«فوجبت علیهم اللعنة‏». (26)

لعنت و نفرین بر ایشان واجب است. (27)

زمخشرى در كشاف، ملعونین را صفت‏شایعه پراكنان مى‏داند (28) فخر رازى یادآور مى‏شود كه آنان‏سه گروه بودند كه بعضى داراى روحیه نفاق و بعضى داراى روحیه فسق و فجور پیشگى و بعضى‏داراى روحیه شایعه‏گرى بودند. (29) ولى بعضى از مفسران مى‏نویسند آنان یك دسته از مسلمانان‏بودند كه سه خصیصه را با هم داشتند. (30)

شایعه در نهج‏البلاغه
در نهج‏البلاغه شایعه‏گرى با عناوین مختلف نكوهش و به‏ویژه از واژه اقاویل درباره این گروه‏استفاده شده است. امام در یك جا از شایعه‏سازان به عنوان اشرار یاد مى‏كند. در خطبه 78نهج‏البلاغه مى‏خوانیم:

«فدع ما لا تعرف فان شرارالناس طائرون الیك باقاویل السوء». (31)

از نقل مطالبى كه درباره آن اطلاع كافى ندارید پرهیز كن، زیرا اشرار، مطالب‏بى‏اساس یعنى شایعات را علیه من به گوش شما مى‏رسانند.

تاثیر شایعه‏گرى در روح گوینده
امام در جایى دیگر به شایعه سازان هشدار مى‏دهد، كلامى كه بر زبان‏شان جارى مى‏شود تاثیرسوء در نفس خودشان نیز مى‏گذارد و در نامه اعمال‏شان به یادگار مى‏ماند. آن حضرت مى‏فرمود:

«الاقاویل محفوظة و السرائر مبلولة و كل نفس بما كسبت رهینة‏». (32)

گفتار آدمى بر جاى مى‏ماند و باطن آدمى نیز امتحان مى‏شود و هر كسى در گروكردار خویش است.

امام‏علیه السلام مى‏فرمود:

هر یك از شما كه از عیب دیگران آگاهى دارد هنگامى كه آن عیب را در خودنیز مى‏یابد از عیب‏جوئى خوددارى كند و اگر آن عیب را ندارد، باید خداى را شاكرباشد كه از این‏گونه عیب‏ها پاك است.

اى مردم آن كس كه از برادر مؤمنش استقامت در دین و درستى در كردار راسراغ دارد، باید به سخنانى كه این و آن در باره‏اش مى‏گویند و شایعه‏پراكنى‏مى‏كنند گوش فرا ندهد. آگاه باشید گاهى تیرانداز تیرش به خطا مى‏رود. سخن‏باطل فراوان بر زبان جارى مى‏شود، زیرا خدا شنوا و گواه است. و بدانید كه بین حق‏و باطل چهار انگشت فاصله است، یعنى میان گوش و چشم چهار انگشت‏بسته‏فاصله است. پس آنچه را كه خود دیده‏اید و تردیدى در آن ندارید، حق است وآنچه را كه از این و آن شنیده‏اید ناحق به حساب آورید. (33)

حكم شایعه در تاریخ
در ادیان پیشین، شایعه‏گران كیفر سنگینى داشتند. از آیه 62-60 سوره احزاب (34) به دست‏مى‏آید كه در ادیان گذشته شایعه‏پراكنان كشته مى‏شدند. (35)

قابل ذكر است كه شایعه‏اى كه در آن اتهام به فحشاء باشد، حد آن هشتاد ضربه شلاق است،وگرنه تعزیر دارد. ولى شایعه‏اى كه توسط منافقان علیه مؤمنان راستین به راه انداخته شود، حد آن‏تبعید و قتل است. عبدالله شبر در تفسیر آیه بالا مى‏نویسد:

در اقوام پیشین منافقان شایعه‏گر را مى‏كشتند. (36)

طبرسى نیز در مجمع‏البیان مجازات قتل و تبعید را براى منافقان ذكر مى‏كند و مى‏نویسد منافقان‏شایعه‏گر محكوم به تبعید و یا اعدام مى‏گشتند.

شایعه‏سازان چه‏كسانى هستند؟

1) كسى كه دچار خشم و حالت انتقام جویى است‏به شایعه‏سازى علیه دیگران دست مى‏زند;

2) كسى كه گرفتار گزافه‏گوئى بوده زبان او از اختیار عقل و ایمان او خارج شده و بر مبناى‏هواهاى نفسانى و خواسته‏هاى شیطانى سخن مى‏گوید و عادت به غیبت و تهمت و افتراء ویاوه‏گوئى‏هاى دیگر دارد، در این باره مرزى را نمى‏شناسد و به شایعه‏سازى مى‏پردازد.

3) كسى كه خود معیوب است دوست دارد تا عیوب او شایع شده و افرادى همانند او درجامعه وجود داشته باشند. شایعه‏ساز اگر افراد مماثل خود را در جامعه نیابد از راه شایعه افكنى‏حضور توهمى و تخیلى در جامعه ایجاد مى‏كند; امام امیرالمؤمنین‏علیه السلام در این باره مى‏فرمایند:

«ذوواالعیوب یحبون اشاعة معایب الناس لیتسع لهم العذر فى معایبهم‏». (37)

آدم معیوب، دوست مى‏دارد تا عیوب مردم در میان جامعه فاش شود تا عذرى‏براى او فراهم آید.

4) كسى كه در درون خود درباره برجستگى‏هاى دیگران احساس حقارت كند.

5) كسى كه اهل شر است.

امیرالمؤمنین‏علیه السلام مى‏فرمایند:

«فان شرار الناس طائرون الیك باقاویل السوء». (38)

افراد شرور و اشرار مردم، شایعات و نارواها مى‏پراكنند.

هشدارى از پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم درباره شایعه‏پیامبر اكرم‏صلى الله علیه وآله وسلم فرمود:

«انى لعرفت قوما یضربون صدورهم ضربا یسمعه اهل النار و هم الهمازون‏اللمازون الذین یلتمسون عورات المسلمین و یهتكون ستورهم و یشیعون فیهم‏من الفواحش ما لیس فیهم‏». (39)

گروهى را مى‏شناسم كه در قیامت آنچنان به سینه آنان ضربه وارد مى‏شود كه‏اهل جهنم صداى سینه آنان را مى‏شنوند و آنان كسانى‏اند كه در پى اطلاع از عیوب وگناهان پنهانى دیگران بوده‏اند و به هتك حرمت و فاش كردن آنها مى‏پردازند وچیزهائى را علیه آنها شایعه مى‏كنند كه آنان اهل آن نبودند.

اثرات منفى شایعه
جنگ روانى و اضطراب و نگرانى یكى از میوه‏هاى تلخ شایعه در جامعه است. پیامدهاى دیگرشایعه عبارتند از:

الف) تشدید كینه‏ها، خصومت‏ها و تفرقه و تضاد در میان افراد;

ب) اوج‏گیرى رذایل اخلاقى از جمله: اخلاق نارواى غیبت، دروغ، افتراء و...;

ج) روحیه بدخواهى و تقویت روحیه انتقام‏جوئى;

د)حریم شكنى و نادیده گرفتن حرمت افراد و زیرپا رفتن بسیارى از مؤلفه‏ها و قوانین اخلاقى واجتماعى;

ه) به مخاطره افتادن انتظام اجتماعى;

و) تضعیف روحیه دگر دوستى، فداكارى و مؤلفه‏هاى اتحاد، یگانگى و حس اخوت.

وظیفه مسلمین در برابر شایعه‏پردازى
در آغاز بر این نكته باید تاكید كرد كه انسان باایمان مجاز نیست كه به هر سخنى گوش فرا دهد.امیرالمؤمنین‏علیه السلام مى‏فرمایند:

سامع القول شریك القائل (غرر الحكم).

شنونده سخن، شریك گوینده است از حیث كیفر یا پاداش.

چنانكه امام جوادعلیه السلام فرمودند:

«من اصغى الى ناطق فقد عبده‏» (40) كسى كه گوش جان به كلام گوینده‏اى مى‏سپارد چنان است كه او را مى‏پرستد.

و بر این اساس اگر گوینده، در هر وادى از خیر و شر توسن سخن بجهاند شنونده همراه اواست.

علاوه بر آن شنونده باید درباره آدم مؤمن دیگر پرده‏پوشى كند، چنانكه پیامبر اكرم‏صلى الله علیه وآله وسلم‏فرمودند:

«لا یستر عبده مؤمن عورة عبد مؤمن الا ستره الله عورته یوم القیامة‏». (41) هیچ مؤمنى زشتى‏هاى بنده مؤمن دیگر را نمى‏پوشاند مگر آنكه خدا در قیامت‏زشتى‏هاى او را مى‏پوشاند.

و نیز آن حضرت فرمود:

«لا یؤمن العبد حتى یحب لاخیه ما یحب لنفسه من الخیر». (42)

انسان، مؤمن محسوب نمى‏شود مگر آنكه دوست‏بدارد براى دیگران آنچه راكه براى خود دوست مى‏دارد.

همچنین شنونده شایعه باید از گوینده - عامل نشر اكاذیب - چهار شاهد عادل جهت صدق‏منظور او (در صورتى كه پاى اتهام به روابط نامشروع جنسى در كار باشد) بخواهد وگرنه باید به‏حرف او توجه نكند و یا آنكه او را به محكمه، یا به افرادى كه از پى‏گیرى كنندگان مساله‏اند معرفى‏كند تا آنان قضیه را تعقیب كنند؟

وظیفه اصلى آن است كه علاوه بر شایعه، بلكه گناه واقع شده نیز منتشر نشود.

امام هشتم‏علیه السلام فرمود:

«المذیع بالسیئة مخذول والمستتر بالسیئة مغفور». (43)

كسى كه گناه را نشر مى‏دهد مطرود است و كسى كه در استتار و فراموش شدن‏آن مى‏كوشد مشمول آمرزش الهى است.

فلسفه تحریم شایعه
پیامبر اكرم‏صلى الله علیه وآله وسلم تلاش وافر داشت تا گناهانى كه در پنهانى انجام مى‏شود به شایع شدن وبدنامى جامعه منجر نشود. آن حضرت مى‏فرمود:

«من اذعى فاحشة كان كمبتدئها». (44)

كسى كه عمل نارواى انجام یافته را فاش مى‏كند چنان است كه خود آن را انجام داده است.

مردى به امام هفتم گفت چیزى به كسى (كه داراى ایمان به خدا و پایبند به دستوارت دین‏است) نسبت مى‏دهند و نسبت دهندگان از افراد با وثوق‏اند ولى وقتى با آن شخص صحبت كردم‏آن را به شدت انكار كرد و من در شك واقع شده‏ام چه كنم؟ امام فرمود:

«كذب سمعك و بصرك عن اخیك‏». (45) در این هنگام، گوش وچشم خود را تكذیب كن.

كیفر شایعه
كیفر شایعه دنیوى و اخروى است. كیفر دنیوى، حد و لعن و مذمت و نكوهش است. و كیفراخروى عذاب قبر در برزخ و دخول در آتش قیامت است.

حد شایعه (اگر اتهام به زنا و عمل فحشا باشد) همان حد قذف (افتراء) 80 ضربه شلاق است‏و از آن پس دیگر گواهى شایعه‏گر پذیرفته نمى‏شود. در باب قذف، در قرآن مى‏خوانیم:

«والذین یرمون المحصنات ثم لم یاتوا باربعة شهداء فاجلدوهم ثمانین جلدة ولا تقبلوا لهم‏شهادة ابدا». (46)

هنگامى كه آیات شایعه نازل و حكم كیفرى شایعه‏گر مشخص شد رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم‏دست‏اندركاران شایعه در باره عایشه را فرا خواند. آنان عبارت بودند از: 1) حسان بن ثابت، یكى‏از شعراى نامدار رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم، 2) حمنه، دختر زینب همسر رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم، 3) عبدالله بن‏ابى سلول یكى از منافقان مدینه، 4) مسطح بن اثاثة (یكى از مهاجران و از رزمندگان جنگ بدر، اوپسرخاله ابوبكر بود).

اینان آلت دست منافق معروف عبدالله بن ابى سلول شده بودند. رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم آنان را فراخواند و حد شایعه در باره آنان را اجراء كرد. ولى عبدالله ابى سلول را دو حد زد. زیرا، اولا:شكستن حریم پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم و افتراء به همسر رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم كیفر مضاعف دارد و ثانیا: شایعه‏سازو ناشر آن مساوى نیستند. او شایعه آفرید و نیز به نشر آن اقدام كرد و دیگران فقط به نشر شایعه(اكاذیب) دست زدند. مى‏توان گفت كه این از موارد ویژه است كه هم حق الناس است و هم حق‏الله.

سیوطى در تفسیر جلالین یادآور مى‏شود كه «عذاب الیم‏» در دنیا حد قذف و در آخرت دخول‏در جهنم است‏بخاطر آنكه این مساله یكى از حقوق الهى است كه آتش را در پى دارد. (47)

فخر رازى كیفر دنیوى را اجراء حد و نیز لعن و نفرین و مذمت و نكوهش و كیفر اخروى راعذاب قبر و عذاب در قیامت مى‏داند. (48)

همچنین; سیوطى در تفسیر الدرالمنثور نقل مى‏كند: كسى كه از عمل فحشا در جامعه تبلیغ‏مى‏كند باید كیفر شود گرچه سخن او صادق باشد.

«من اشاع الفاحشة فعلیه النكال و ان كان صادقا».

اما در باب شایعه‏اى كه اتهام به فحشا نباشد شایعه‏گر، از مصادیق ملعونین در آیه 61 سوره‏احزاب است، از این رو لعن و نفرین مى‏شود و گواهى و شهادت دادن او از اعتبار ساقط و تعزیرمى‏شود.

كیفر مردم آزارى
راوى مى‏گوید از امام صادق شنیدم كه فرمود:

باید آماده جنگ با خدا باشد كسى كه بنده باایمان مرا بیازارد و از غضب من در امان است كسى‏كه به اكرام و احترام بنده مؤمن من اقدام مى‏كند. (49)

شیخ طوسى در كتاب نهایة در بحث‏حدود مى‏گوید:

«... و كل كلام یؤذى المسلمین فانه یجب على قائله التعزیر... و من نبز مسلما او اغتابه وقامت علیه البینه ادب‏». (50)

هر سخنى كه مایه آزار مسلمانان شود واجب است گوینده‏اش تعزیر شود و همچنین كسى كه ازمسلمانان عیب‏جویى به عمل آورد و یا از آنان غیبت نماید و بر این مساله بینه‏اى گواهى دهد، بایدتادیب شود.

وى در ادامه مى‏نویسد:

«و شاهدا الزور یجب ان یؤدبا و یشهرا فى قبیلتهما او قومهما و یعزما بما شهدا به ان كانا قداتلفا بشهادتهما شیئا». (51)

كسانى كه به ناحق گواهى دهند باید تادیب شوند و در میان قبیله خود باید گردانده شوند و نیزباید در صورتى كه گواهى آنان مایه تلف شدن مالى شود، غرامت پرداخت كنند.

در باب شایعه‏سازى نیز باید توجه داشت كه بعضى از افراد، هم شایعه‏گرند، هم مؤذى‏مؤمن‏اند و هم عملشان نوعى شهادت ناحق محسوب مى‏شود، بنابراین كیفر چندگانه‏اى متوجه‏آنان است.

علامه حلى در تبصره مى‏نویسد:

«و كذا یعزرفى كل قول موجب للاستخفاف‏». (52)

هر سخنى كه مایه تضعیف شخصیت دیگران شود تعزیر دارد.

فلسفه شدت كیفر شایعه‏گر
فلسفه اصلى سخت‏گیرى‏هاى اسلام در برابر شایعه‏گران را مى‏توان در نكات زیر جستجو كرد:

الف) محیط سالم، روحیه انسان را به سوى سلامتى سوق مى‏دهد چنانكه محیط فاسدزمینه‏هاى گرایش به سوى فساد را در آدمى تقویت مى‏نماید بنابراین، اسلام بر این حقیقت تاكیددارد تا افراد در محیط اجتماعى، از یكدیگر جز خیر و سخن از پاكى‏ها، موفقیت‏ها و تكامل‏نشنوند و در جامعه جز مظاهر تعالى و طهارت روحى و ترقى و تكامل در زندگى نبینند.

ب) حفظ قداست و حرمت محیط اجتماع اسلامى وظیفه همگان است و در راستاى حفظحرمت محیط اجتماعى باید سیطره باطل را در جامعه محدود و تضعیف كرد و كم كم آن را از بین‏برد. و مظاهر منكر و اعمال ناشایسته را باید از راه‏هاى مختلف متروك كرد. در حدیث آمده است،«الباطل یموت بترك ذكره‏» با دم نزدن از اعمال ناباب، در برخى از موارد، منكر و باطل از بین‏مى‏رود. و بدیهى است كه اجراء حدود الهى بدان خاطر است كه ابهت عمل حرام نقض نشود. كسى كه مى‏داند نباید در پى حرام برود، اما بشنود یا ببیند همه و همگان از آن دم مى‏زنند، روحیه‏گرایش به فحشا و قانون شكنى در او تقویت مى‏شود; لذا فلسفه اجراء حد یا تعزیر آن است كه‏مردم بدانند كه حریم‏شكنان و كسانى كه دستورات خدا را زیر پا مى‏نهند مورد تنفر خواهند بود.

شایعه در مكتوب عرفانى امام خمینى‏قدس سره
در مكتوب عارفانه عارف پیر، خمینى كبیرقدس سره به پسرش حاج سید احمد خمینى‏قدس سره كه به نام‏نقطه عطف انتشار یافته است مى‏خوانیم:

پسرم! گاهى مى‏بینم از تهمتهاى ناروا و شایعه پراكنى‏هاى دروغین اظهارناراحتى و نگرانى مى‏كنى. اولا باید بگویم تا زنده هستى و حركت مى‏كنى و تو رامنشا تاثیرى بدانند، انتقاد و تهمت و شایعه سازى علیه تو، اجتناب‏ناپذیر است;عقده‏ها زیاد و توقعات، روزافزون و حسادت‏ها، فراوان است. آن كس كه فعالیت دارد گرچه صد در صد براى خدا باشد از گزند بدخواهان نمى‏تواند به دور باشد.من خود یك عالم بزرگوار متقى را كه تا به ریاست جزئى نرسیده بود براى او جزخیر به حسب نوع نمى‏گفتند و تقریبا مورد تسالم اهل علم و دیگران بود به مجردآن كه توجه نفوس به او جلب شد و شاخصیتى دنیاوى - ولو ناچیز - نسبت‏به‏مقامش پیدا كرد، مورد تهمت و اذیت‏شد و حسادت‏ها و عقده‏ها به جوش آمد و تادر قید حیات بود این مسایل نیز بود.

امام در ادامه این صحیفه الهى به تفسیر آیات تقوى پرداخته مى‏نویسد:

این تقوى، تقواى از اعمال ناشایسته نیست تقواى از توجه به غیر است، تقواى ازاستمداد و عبودیت غیر حق است، تقواى از راه دادن غیر او جل و علا به قلب است،تقواى از اتكال و اعتماد به غیر خداست، آنچه مى‏بینى همه ما و مثل ما بدان مبتلااست و آنچه باعث‏خوف من و تو از شایعه‏ها و دروغ‏پراكنى‏ها است و خوف از مرگ‏و رهائى از طبیعت و افكندن خرقه نیز از این قبیل است كه باید از آن اتقاء نمود ودر این صورت مراد از «ولتنظر نفس ما قدمت لغد» افعال قلبى است كه درملكوت، صورتى و در فوق آن نیز صورتى دارد و خداوند خبیر است‏به خطرات قلب‏همه.

پسرم براى ماها كه از قافله «ابرار» عقب هستیم. یك نكته دلپذیر است و آن‏چیزى است كه به نظر من شاید در ساختن انسان كه در صدد خود ساختن است‏دخیل است. باید توجه كنیم كه منشا خوش آمد ما از مدح و ثناها و بد آمدنمان ازانتقاداها و شایعه افكنى‏ها حب نفس است كه بزرگترین دام ابلیس لعین است; ماهامیل داریم كه دیگران ثناگوى ما باشند.

[این گونه مسایل] همچون عمل جراحى دردناكى كه موجب سلامت مریض‏مى‏شود. آنانكه با ثناهاى خود ما را از جوار حق دور مى‏كنند، دوستانى هستند كه بادوستى خود به ما دشمنى مى‏كنند و آنان كه مى‏پندارند با عیب‏گوئى و فحاشى وشایعه‏سازى به ما دشمنى مى‏كنند دشمنانى هستند كه با عمل خود ما را اگر لایق‏باشیم اصلاح مى‏كنند و در صورت دشمنى به ما دوستى مى‏نمایند. من و تو اگر این‏حقیقت را باور كنیم و حیله‏هاى شیطانى و نفسانى بگذارند، واقعیات را آنطور كه‏هستند ببینیم، آنگاه از مدح مداحان و ثناى ثنا جویان آن‏طور پریشان مى‏شویم كه‏امروز از عیب جویى دشمنان و شایعه سازى بدخواهان; و عیب جویى را آن گونه‏استقبال مى‏كنیم كه امروز از مداحى‏ها و یاوه گویى‏هاى ثناخوانان. اگر از آنچه ذكرشد به قلبت‏برسد، از ناملایمات و دروغ پردازیها ناراحت نمى‏شوى و آرامش قلب‏پیدا مى‏كنى، كه ناراحتى‏ها اكثرا از خودخواهى، است. خداوند همه ما را از آن نجات‏مرحمت فرماید. (53)

راه‏هاى درمان بیمارى شایعه سازى
تردیدى نیست كه شایعه‏گر، را باید به چند مساله توجه داد:

1) شایعه‏پرداز باید به این حقیقت‏بیندیشد كه مشمول نفرین الهى و در شمار دروغگویان‏است. قرآن، در برخى از موارد، رسما از كذب و كذاب نكوهش مى‏كند و در برخى دیگر نیز باآهنگى دیگر آن را مذمت كرده است از جمله مى‏فرماید:

«قتل الخراصون الذین هم فى غمرة ساهون‏». (54)

مرگ بر دروغگویان، آن كسانى كه در جهل و غفلت غوطه‏ورند.

خراصون كسانى هستند كه مطلب بى‏اساس را به دیگران انتقال مى‏دهند.

طبرسى در جوامع الجامع مى‏نویسد:

«الخراصون... الكذابون المقدرون مالا یصح و هم اصحاب القول المختلف‏».

خراصون به آن دسته از دروغگویانى گویند كه مطلب را بر زبان‏ها مى‏اندازند و از هر درى سخن‏مى‏گویند.

خراصون، به كسانى گفته مى‏شود كه آراء و اقوال مختلف پیرامون عقائد و ایمان از آنان بر زبان‏جارى مى‏شود. اینان در اقوال و گفتار خود دقت ندارند و گاهى به نقل مطالب بى‏اساس‏مى‏پردازند، مطالب دروغ را بر زبان مى‏آورند و در اثر غفلت و جهالت‏خود بدان توجه نمى‏كنند. (55)

2) به اهل شایعه باید توجه داد كه از دیدگاه اسلام، مجاز نیست كه هر چیزى را بر زبان آوردچنانكه امیرالمؤمنین‏علیه السلام در نهج‏البلاغه مى‏فرماید:

«لا تقل ما لا تعلم بل لا تقل كل ما تعلم‏». (56)

3) انسان باایمان در پرهیز از سخنان ناروا، از گفتن سخنان خوب نیز تا حدودى باید خوددارى‏ورزد. به فرموده امام صادق‏علیه السلام:

«المؤمن ملجم‏». (57)

و امیرالمؤمنین‏علیه السلام فرمود:

«اذا تم العقل نقص الكلام‏». (58)

4) حقیقت پیشگى و واقع‏گرایى را پیشه خود ساختن، یكى از راه‏هاى رهایى از بیمارى‏شایعه‏سازى است. امام هفتم‏علیه السلام به هشام، این چنین رهنمود داد:

اى هشام! اگر در دست تو دانه گردویى است ولى همه مردم آن را جواهر پنداشته‏اند این پندار،تو را سود نبخشد چون، مى‏دانى كه آنچه در دست تو است گردوئى بیش نیست. همچنین اگر درمیان مشت تو، جواهرى باشد، لكن مردم آن را گردو قلمداد كرده‏اند در این صورت نیز این پندار،واقعیت را دگرگون نمى‏سازد و زیانى به تو نمى‏رسد. (59)

5) پرهیز از خوشبینى بى‏جا یكى از راه‏هاى درمان و رهایى از بیمارى شایعه سازى است.گرچه نباید بدون دلیل، به دیگران و سخنى كه از آنان شنیده مى‏شود بدبین بود ولى زمان‏شناسى‏را نیز نباید از نظر دور داشت. زیرا گاهى در جامعه ناامنى در باب گفتار و نیز تهاجم به حیثیت وآبروى افراد، حاكم است. امیرالمؤمنین‏علیه السلام‏فرمود:

چیزى كه از برادر مؤمن خود شنیده و یا دیده‏اى كه به ظاهر ناپسند جلوه مى‏كند، تلاش كن تاآن را به وجه احسن، تفسیر و تحلیل كنى مگر آنجا كه بر جامعه، ناهنجارى از حیث‏خصلت،بدخواهى و عدم صداقت و صمیمیت میان افراد غلبه دارد و تباهى، تاروپود آن را فرا گرفته‏است. (60)

همچنین آن حضرت فرمود:

در جامعه بیمار، اگر كسى خوشبینى را پیشه خود ساخته و از این راه، ضربه‏اى به او وارد شود،جز خود را ملامت نكند. (61)

چنانكه امام هادى‏علیه السلام فرمودند:

هنگامى كه زمانه به گونه‏اى است كه عدالت و ایمان در میان مردم حاكمیت دارد در این‏صورت، نباید بى‏جهت‏به دیگران بدبین بود، مگر در مورد كسى كه بى‏عدالتى از او دیده شده‏باشد. ولى اگر زمانه عكس آن باشد و بى‏عدالتى و لاابالى‏گرى بر مردم حاكم باشد در این صورت‏نباید به مردم اعتماد جست، بلكه باید به آنان سوء ظن داشت مگر در باره كسى كه شایستگى وعدالت او به اثبات رسیده باشد. (62)

6) اجراء تعزیر و یا حد الهى درباره شایعه‏گر یكى از راه‏هاى مبارزه با این عمل شوم است.

7) به شایعه‏گر باید توجه داد كه عمل تو بدترین شیوه مردم آزارى است.

8) به شایعه‏گر باید توجه داد كه عمل تو نوعى جنگ با خداست.

9) به شایعه‏گر باید توجه داد كه گواهى و شهادت تو در جامعه از اعتبار ساقط است.

10) پرهیز از پرحرفى.

پرهیز از پرحرفى و روى آوردن به كم حرفى یا سكوت حكیمانه آدمى را از بیمارى شایعه ونارواگوئى نجات مى‏دهد. زیرا پرحرفى به هرزه‏گویى منجر مى‏شود. به قول امیرالمؤمنین‏علیه السلام:

آن كس كه زیاد سخن مى‏گوید زیاد اشتباه مى‏كند، و آن كس كه زیاد اشتباه كندحیایش كم مى‏شود و كسى كه حیاتش كم شود، پارسائیش نقصان مى‏پذیرد و كسى كه‏پارسائیش نقصان پذیرد، قلبش مى‏میرد و كسى كه قلبش بمیرد، داخل دوزخ مى‏شود وآن كس كه به عیب‏هاى مردم چشم بدوزد و آن را شماره كند ولى همانها را خود داراباشد احمق واقعى است. (63)

1) اسراء، 36.

2) اسراء (17): 36.

3) ر.ك: فیض كاشانى، تفسیر صافى، ج 3، ص 192.

4) فخر رازى، تفسیر كبیر، نشر دارالفكر، ج 20، ص 211، علامه طباطبائى، المیزان، ج 13، ص 94.

5) یس (36): 64.

6) ر.ك: نهج‏البلاغه، حكمت، شماره 383.

7) ر.ك: علامه مجلسى، بحارالانوار، ج 75، ص 275.

8) ر.ك: دهخدا، لغت‏نامه، واژه شایعه.

9) ر.ك: نرمان، ل، مان، اصول روانشناسى، ترجمه دكتر ساعتچى، فصل لغت نامه، جلد دوم، ص 649.

10) ر.ك: راغب، مفردات، ماده شیع.

11) ر.ك: داستان بازگشت رسول‏خداصلى الله علیه وآله وسلم از جنگ بنى مصطلق و پیش‏آمدن مساله افك، همین نوشتار.

12) نهج‏البلاغه، حكمت، 461.

13) نور (24): 19.

14) وسایل الشیعه، ج 12، ص 296، چاپ جدید.

15) طریحى، مجمع‏البحرین، ج 4ص 354، نشر دارالهدى.

16) نور (24): 19.

17) طبرسى، مفسر مجمع‏البیان ذیل آیه افك مى‏نویسد: هر گونه دروغى را افك نمى‏گویند بلكه به دروغ مهم كه مساله را دگرگون درجامعه معرفى مى‏نماید، افك گفته مى‏شود.

18) لولا اذ سمعتوه ظن المؤمنین والمؤمنات بانفسهم خیرا و قالوا هذا افك مبین (نور - 11).

19) نور (24): 19.

20) ر.ك: جصاص، احكام القرآن، ج 3، ص 447، ذیل آیه 19 سوره نور.

21) ر.ك: طبرسى، مجمع البیان، ذیل آیه 19، سوره نور.

22) ر.ك: طریحى، مجمع‏البیان، ماده افك.

23) لئن لم ینته المنافقون والذین فى قلوبهم مرض والمرجفون فى المدینة لنغرینك بهم ثم لا یجاورونك فیها الا قلیلا ملعونین اینماثقفوا اخذوا و قتلوا تقتیلا. (س 31، 61)

24) ر.ك: علامه طباطبائى، المیزان، ج 6، ص 345 و 340، والذین یشیعون الاخبار الكاذبة فى المدینة لالقاء الاضطراب بین المسلمین.

25) الرجفة: الزلزلة (كشاف ج 3، ص 561) سمى بها الخبر الكاذب لتزلزله.

26) على بن ابراهیم، تفسیر قمى، ج 2، ص 199.

27) ر.ك: تفسیر شبر، ذیل آیه 60 سوره احزاب.

28) ر.ك: زمخشرى، الكشاف، ج 3، چاپ البلاغه، ص 561.

29) ر.ك: تفسیر كبیر، ج 25، ص 261.

30) ر.ك: فخر رازى، ج 25، ص 232، ذیل آیه 61 احزاب.

31) ر.ك: نهج‏البلاغه، خطبه 78.

32) ر.ك: نهج‏البلاغه، حكمت، شماره 343.

33) فلیكفف من علم منكم عیب غیره لما یعلم من عیب نفسه، و لیكن الشكر شاغلا له على معافاته مما ابتلى به غیره، ایها الناس من‏عرف من اخیه وثیقة دین و سداد طریق، فلا یسمعن فیه اقاویل الرجال (الناس) اما انه قد یرمى الرامى، و تخطى‏ء السهام، و یحیل‏الكلام، و باطل ذلك یبور، والله سمیع و شهید. اما انه لیس بین‏الحق و الباطل الا اربع اصابع فسئل علیه‏السلام، عن معنى قوله هذا،فجمع اصابعه و وضعها بین اذنه و عینه ثم قال:

الباطل ان تقول سمعت، والحق ان تقول رایت! ر.ك: نهج‏البلاغه، نامه 141.

34) لئن لم ینته المنافقون والذین فى قلوبهم مرض والمرجفون فى المدینة لنغرینك بهم ثم لا یجاورونك فیها الا قلیلا ملعونین اینماثقفوا اخذوا و قتلوا تقتیلا سنة الله فى الذین خلوا من قبل و لن تجد لسنة الله تبدیلا).

35) ر.ك: تفسیر شبر ذیل آیه 60 سوره احزاب (فى الذین خلوا من قبل: من الامم الماضیة فى منافقینهم المرجفون للمومنین).

36) ر.ك: تفسیر شبر، ذیل آیه 60 سوره احزاب.

37) غرر الحكم.

38) ر.ك: نهج‏البلاغه، خطبه 78.

39) فخر رازى، تفسیر كبیر، ج 23، ص 183، ذیل آیه 19 نور.

40) ر.ك: مجلسى، بحارالانوار، ج 2، ص 94 و ج 72، ص 264.

41) فخر رازى، تفسیر كبیر، ج 23، ص 183، ذیل آیه 19 نور.

42) فخر رازى، تفسیر كبیر، ج 23، ص 183 ذیل آیه 19 نور.

43) كلینى، اصول كافى، ج 2، باب سترالذنوب.

44) اصول كافى، باب التعبیر، ر.ك: ابن جمعه، تفسیر نورالثقلین، ج 3، ذیل آیه 19، سوره نور.

45) ر.ك: ابن جمعه، نورالثقلین، ذیل آیه 19، سوره نور.

46) نور (24): 25.

47) ر.ك: سیوطى، تفسیرالجلالین، ذیل آیه.

48) فخر رازى، تفسیر كبیر، ج 23، ص 183.

49) ر.ك: حر عاملى، وسایل الشیعه، ج 8، باب 145 كتاب الحج. راوى مى‏گوید: سمعت الصادق یقول: قال الله عزوجل لیاذن بحرب منى‏من اذى عبدى المؤمن ولیامن غضبى من اكرم عبدى المؤمن.

50) ر.ك: شیخ طوسى، النهایة مبحث الحدود، نشر قدس محمدى قم، ص 728-729.

51) ر.ك: شیخ طوسى، النهایة مبحث الحدود، نشر قدس محمدى قم، ص 728-729.

52) ر.ك: الحسن الحلى، تبصرة المتعلمین، فى القذف، نشر طهران، ص 187.

53) ر.ك: حضرت امام خمینى‏قدس سره، نقطه عطف، مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام چاپ اول، بهار 1369.

54) ذاریات (51): 10.

55) ر.ك: فیض كاشانى، تفسیرالصافى، ذیل آیه 10 سوره الذاریات.

56) ر.ك: نهج‏البلاغه، قصار.

57) ر.ك: بحارالانوار، ج 75، ص 275، روایات 8.

58) ر.ك: نهج‏البلاغه، قصار، 71.

59) امام هفتم‏علیه السلام فرمود:

یا هشام لو كان فى یدك جوزة و قال الناس لؤلؤة ما كان ینفعك و انت تعلم انها جوزة ولو كان فى یدك لؤلؤة و قال الناس انهاجوزة ما ضرك و انت تعلم انها لؤلؤء. تحف العقول، بخش امام هفتم، ص 386.

60) قال امیرالمؤمنین‏علیه السلام ضع امر اخیك على احسنه حتى یاتیك منه ما یغلبك ولا تظنن بكلمة خرجت من اخیك سوء و انت تجدلها فى الخیر محتملا. بحار، ج 75، ص 196.

61) در نهج‏البلاغه آمده است: اذا استولى الصلاح على الزمان و اهله ثم اساء رجل الظن برجل لم تظهر منه خزیة فقد ظلم و اذااستولى الفساد على الزمان و اهله فما حسن رجل الظن برجل فقد غرر .

62) الامام الهادى‏علیه السلام: اذا كان زمان العدل فیه اغلب من الجور فحرام ان یظن باحد سوء حتى یعلم ذالك منه و اذا كان زمان الجوراغلب فیه من العدل فلیس لاحد این یظن باحد خیرا ما لم یعلم ذلك منه. ر.ك: بحار الانوار، ج 78، ص 370.

63) و من كثر كلامه كثر خطوه، و من كثر خطوه قل حیاؤه، و من قل حیاؤه قل ورعه، و من قل ورعه مات قلبه، و من مات قلبه دخل‏النار، و من نظر فى عیوب الناس فانكرها، ثم رضیها لنفسه، فذلك الاحمق بعینه. ر.ك: نهج‏البلاغه، كمت‏شماره 3449