هدف :
شیمی علم اتم‌ها، پیوندها و مولكول‌هاست. دانشی كه می‌تواند خواص ماده، چگونگی تغییرات و شیوه تولید آنها را از هسته اتم گرفته تا كهكشان‌ها بررسی كند و رشته شیمی، رشته‌ای است كه به پرورش متخصصانی می‌پردازد كه با مطالعه و تحقیق و آزمایش به ابداع و نوآوری پرداخته و یا فرآورده‌های شیمیایی را كنترل می‌كنند.
دكتر محمدحسین رفیعی استاد شیمی دانشگاه تهران در معرفی این رشته می‌گوید:
«رشته شیمی دارای دو بخش علم شیمی و صنایع شیمی است كه علم شیمی به عنوان یكی از علوم پایه زیربنای علوم مختلفی همچون بیولوژی ، بیوتكنولوژی ، پزشكی ، دندانپزشكی ، داروسازی و رشته‌های متعدد مهندسی است. اما صنایع شیمیایی عبارت است از صنایعی كه در آنها واكنش شیمیایی انجام می‌گیرد یعنی اقسام مواد اولیه تبدیل به محصولات جدید می‌گردد كه خواص این محصولات تا حدودی با مواد اولیه متفاوت است.»
وی در ادامه می‌گوید:
«با توجه به تعریف فوق صنایع شیمی طیف گسترده‌ای از صنایع را در بر می‌گیرد كه از آن جمله می‌توان به صنایع غذایی، داروسازی، پتروشیمی ، الیاف مصنوعی ، بهداشتی و آرایشی و صنایع تولید لوازم خانگی اشاره كرد.»
یكی دیگر از اساتید دانشگاه در معرفی این رشته می‌گوید:
«بررسی و مطالعه اجمالی تركیب، ساختار و ویژگی‌های ماده و همچنین كنترل آزمایشگاهی فرآیندهای شیمیایی، مطالب و فعالیتهایی است كه در رشته شیمی در سطح كارشناسی ارائه می‌گردد. در سطح كارشناسی ارشد و دكترا نیز دانشجویان در گرایشهای تخصصی این رشته كه عبارتند از : شیمی آلی ، شیمی تجزیه ، شیمی معدنی ، شیمی فیزیك و شیمی كاربردی به صورت عمیقتری با بخشی از علم شیمی آشنا می‌گردند تا در آینده بتوانند مرزهای دانش شیمی را گسترش دهند.»
تواناییهای فارغ‌التحصیلان
فارغ‌التحصیلان این دوره می‌توانند مسؤولیت زمینه‌های مختلف از جمله موارد زیر را عهده‌دار باشند:
1- طرح، نظارت و اجرای طرحهای تحقیقاتی كوچك و بزرگ شیمیایی در سطوح مختلف كاربردی و علمی محض، در دانشگاهها، كارخانجات و مراكز تحقیقاتی ، به منظور ارتقای كمی و كیفی محصولات مورد نیاز جامعه .
2- مسوولیت و ارائه خدمات در آزمایشگاههای كنترل كیفی، پیگیری و ارائه معیارهای استاندارد به منظور افزایش كمیت و كیفیت محصولات تولیدی و همچنین مواد مصرفی كارخانه‌ها و صنایع .
3- ارائه خدمات آموزشی در سطح دانشگاهها ، دبیرستانها و موسسات آموزشی.
4- ارائه طرحهای پژوهشی به منظور استفاده از منابع اولیه ارزنده موجود در جامعه در جهت افزایش بهره‌وری از آنها و جلوگیری از صادرات بی‌رویه مواد اولیه ارزشمند و تبدیل آنها به محصولات واسطه‌ای كه ارزش اقتصادی بالاتری دارند.
5- ارائه خدمات در كارخانجات پتروشیمی ، پلاستیك ، لاستیك ، رنگ و رزین ، الیاف ، صنایع غذایی ، صنایع دارویی، بهداشتی و شوینده‌ها .
6- آمادگی برای ادامه تحصیلات در مقاطع بالاتر برای تامین كادر علمی دانشگاهها و سایر مراكز علمی.
7- كمك به توسعه صنایع دستی كه در سطح گسترده‌ای در جامعه پراكنده هستند؛ از جمله ساخت رنگهای بهتر و متنوع‌تر، بخصوص استفاده از رنگهای طبیعی موجود در صنعت فرش.
8- استفاده از گیاهان دارویی فراوانی كه در مملكت موجودند، به منظور استخراج و شناسایی موارد كاربرد این گیاهان به كمك متخصصان داروساز.
هدف از این دوره تربیت كارشناسانی است كه در زمینه‌های آموزش در دبیرستان، تربیت كمك پژوهشگر، آماده كردن دانشجویان برای ورودبه دوره‌های كارشناسی ارشد و دكتری به منظور تامین كادر آموزشی، پژوهشی مورد نیاز دانشگاهها و موسسات تحقیقاتی ، كارشناسان مورد نیاز صنایع شیمیایی و بی‌نیازی از كارشناسان خارجی بتوانند از عهده برآیند. دوره دارای دو گرایش: شیمی محض ، شیمی كاربردی است. داوطلب باید در دروس شیمی، فیزیك و ریاضی دبیرستان قوی بوده ، علاقه ، انگیزه و روحیه كاوشگری لازم را دارا باشد. دروس به صورت عمومی ، پایه ، الزامی (مشترك بین دو گرایش ) و اختصاصی ارائه می‌شود. بعضی دروس الزامی عبارت است از : شیمی آلی ، شیمی تجزیه، شیمی فیزیك، شیمی معدنی، معادلات دیفرانسیل. علاوه بر این دروس 32 واحد درسی در هر گرایش وجود دارد. در شاخه شیمی محض و شیمی كاربردی 20 واحد از این 32 واحد انتخابی است.
بعضی تواناییهای فارغ‌التحصیلان به شرح زیر است:
عهده‌دار شدن مسوولیت هدایت آزمایشگاهها و كمك به امر تدریس شیمی در دانشگاهها ، همكاری در زمینه‌های پژوهشی در
موسسات ذیربط و دانشگاهها، سرپرستی آزمایشگاههای كنترل كیفیت مواد اولیه و محصولات در صنایع شیمیایی و رفع مشكلات شیمیایی صنایع موجود ، ارائه روشهای بهتر جهت بالا بردن سطح تولید از نظر كیفی و كمی.
با توجه به نیاز دانشگاهها به مدرس شیمی، نیاز صنایع مختلف شیمیایی به پژوهشگر و كمبود متخصص ایرانی برای اداره كنترل كیفیت آزمایشگاههای شیمی صنایع موجود، اهمیت این رشته مشخص می‌شود.
امكان ادامه تحصیل در این رشته تا حد دكتری در داخل و خارج از كشور وجود دارد. برخی از مراكز جذب كارشناسهای شیمی به شرح زیر است:
وزارتخانه‌های آموزش و پرورش ، صنایع سنگین ، صنایع و معادن ، فرهنگ و آموزش عالی ، كشاورزی ، نفت و نیز آموزشگاههای شیمی، صنایع شیمیایی و نظایر آنها .
نظر دانشجویان : رشته شیمی از لحاظ محتوا بسیار گسترده و با اكثر صنایع به نحوی مرتبط است، به همین دلایل زمینه‌های پژوهش و استخدام بسیار وسیع است.
گرایشهای مقطع لیسانس:
رشته شیمی در مقطع كارشناسی دارای دو گرایش «محض و كاربردی» می‌باشد.
محض و كاربردی عنوان گرایشهای بعضی از رشته‌های دانشگاهی مثل شیمی و ریاضی است اما این دو گرایش چه تفاوتی با یكدیگر دارند؟
دكتر جمشید مفیدی استاد شیمی دانشگاه تهران در معرفی این دو گرایش می‌گوید:
«در گرایش محض مبنای كار علم شیمی است و دانشجو درباره چهار گرایش اصلی علم شیمی كه عبارتنداز : شیمی آلی ، معدنی ، تجزینه و شیمی فیزیك دروسی را مطالعه می‌كند. اما در شیمی كاربردی، دروس پایه شیمی كمتر مطالعه می‌شود و دانشجو یكسری از دروس مربوط به مهندسی شیمی مثل اصول صنایع شیمیایی و تصفیه آب و فاضلاب را می‌گذراند.»
دكتر مفیدی در مورد موقعیت شغلی فارغ‌التحصیلان این دو گرایش می‌گوید:
« فارغ‌التحصیل شیمی محض در شروع یك فعالیت صنعتی نقش دارد چرا كه او راهكارهای تئوریك ساخت یك ماده را ارائه می‌دهد و سپس یك فارغ‌التحصیل شیمی كاربردی و یا مهندس شیمی طراحی نیمه صنعتی ماده مورد نظر را ارائه می‌دهد.»
دكتر پرویز رنجبر رشیدی استاد شیمی دانشگاه تهران نیز در معرفی این دو گرایش می‌گوید:
«تفاوت این دو گرایش در نحوه نگرش آنها به علم شیمی است چون شیمی كاربردی نگرشی كاربردی به علم شیمی دارد و می‌خواهد از آموخته‌های شیمی در صنعت استفاده كند و به همین دلیل فارغ‌التصیلان این گرایش با مفاهیمی كه در صنایع شیمی مطرح است آشنایی بیشتری داشته و بهتر جذب بازار كار می‌شوند اما هدف شیمی محض پرورش دانشجویانی است كه كارهای تحقیقاتی انجام بدهند و با تحصیل در دوره فوق‌لیسانس و دكترا به حل مسائل و ناشناخته‌های علمی شیمی بپردازند. از همین‌رو درس‌های نظری گرایش شیمی محض بیشتر از دروس كاربردی آن است.»
ا مید خاكشور دانشجوی كارشناسی ارشد شیمی دانشگاه صنعتی شریف نیز ضمن معرفی این دو گرایش می‌گوید:
«هرچند كه شیمی محض بیشتر به تئوری‌های عمیقتر شیمی می‌پردازد و شیمی كاربردی با ارائه یكسری واحدهای كاربردی، ارتباط نزدیكتری با صنعت دارد ، اما این دو گرایش در سطح لیسانس فرق زیادی با یكدیگر ندارند و اگر كسی مایل باشد از هر دو گرایش اطلاع داشته باشد، می‌تواند در دروس اختیاری ، بعضی از واحدهای اختصاصی گرایش دیگر را انتخاب كند. البته واقعیت این است كه فارغ‌التحصیلان شیمی كاربردی راحتتر جذب بازار كار می‌شوند كه آن هم بیشتر به خاطر عنوان این گرایش است تا معلومات فارغ‌التحصیلان آن!»
آینده شغلی ، بازار كار ، درآمد:
دكتر رفیعی در انتها می‌گوید:
«البته باید گفت این طور نیست كه هیچ فرصت شغلی برای فارغ‌التحصیلان این رشته مهیا نباشد چون تعدادی از فارغ‌التحصیلان شیمی جذب صنایع شیمیایی مختلف مثل صنایع رنگ‌سازی، چرم‌سازی، پتروشیمی ، موادغذایی، لوازم بهداشتی و آرایشی می‌شوند و در بخش آزمایشگاههای كنترل كیفیت محصولات شیمیایی و یا واحد تولید آنها كار می‌كنند.»
دكتر جمشید مفیدی نیز در مورد فرصت‌های شغلی فارغ‌التحصیلان این رشته می‌گوید:
«من فكر می‌كنم كه شیمی جزو معدود رشته‌هایی است كه فارغ‌التحصیل آن می‌تواند همیشه مشغول به كار باشد. چون هر كارخانه‌ای كه دایر شود، در بخش كنترل كیفیت كالاهای ساخته شده نیاز به یك شیمیست دارد و یا در تمام صنایع احتیاج به فارغ‌التحصیلان شیمی داریم تا مواد اولیه را با توجه به استانداردهای جهانی بررسی كرده و رد یا قبول بكنند.
علاوه بر موارد فوق یك شیمیست می‌تواند در خانه خود با كمترین امكانات كارگاه كوچكی دایر كرده و بعضی از مواد مورد نیاز جامعه را تولید كند برای مثال من فردی را می‌شناسم كه بعضی از مواد مورد نیاز وزارت دفاع را در یك كارگاه كوچك تهیه می‌كرد.»
دكتر پرویز رنجبر رشیدی نیز در همین زمینه می‌گوید:
«فارغ‌التحصیلان این رشته توانایی تغییر و تبدیل بر روی مواد خام را دارند و به یاری همین توانایی، تعداد زیادی از فارغ‌التحصیلان این رشته كارگاهها یا كارخانه‌های شیمیایی كوچك یا بزرگ دایر كرده و در كار خود نیز موفق بوده‌اند.
در ضمن فارغ‌التحصیل شیمی می‌تواند در كارگاهها و كارخانه‌های تهیه مواد آلی، دارویی ،رنگها ، رزین‌ها و تهیه و ترخیص مواد معدنی كار بكند. »
ظرفیت پذیرش كل و گرایش مختلف :
طی سه سال تحصیلی 76 تا 78 بطور متوسط در هر سال 446 نفر دانشجو از گره آزمایشی علوم ریاضی و فنی و 2772 نفر از گروه علوم تجربی در رشته شیمی پذیرفته شده‌اند.
تواناییهای مورد نیاز و قابل توصیه
شیمی یعنی حفظ كردن صدها فرمول، عدد و رقم . این تصور بسیاری از دانش‌آموزان دبیرستانی است . تصوری كه به اعتقاد دكتر جمشید مفیدی از دبیرستانها نشأت می‌گیرد چرا كه حجم مطالب كتاب شیمی دبیرستانی زیاد و فرصت تدریس محدود است و به ناچار دبیران و محصلان به جای درك و استدلال مفاهیم، به سوی مسایل ذهنی و حفظی كشیده می‌شوند. در حالی كه شیمی تلفیقی از مهارتهای ذهنی و استدلالی است و اگر كسی بخواهد در این رشته موفق گردد باید در هر دو زمینه توانمند باشد و حتی می‌توان گفت كه قدرت استدلال بیش از قدرت حافظه در این رشته اهمیت دارد چون حافظه فقط می‌تواند به كار سرعت بدهد اما حلال مشكلات نیست.
وی همچنین معتقد است كه دانشجوی این رشته لازم است در دروس ریاضی، شیمی و فیزیك قوی باشد و رشته شیمی را دوست بدارد یعنی از مطالعه درس شیمی لذت ببرد و خسته نشود.
«دانشجوی شیمی باید به شیمی علاقه‌مند باشد نه این كه رشته شیمی در فرم انتخاب رشته، انتخاب چهلم و پنجاهم او باشد. همچنین دانشجو باید مثل مارگیرهای قدیمی كه مار را می‌گرفتند و از آن استفاده بهینه می‌كردند، شجاع بوده و وسواس نداشته باشد چون بعضی از مواد شیمیایی مثل مار خطرناكند اما اگر كسی طرز استفاده از همین مواد را بلد باشد، موادی قابل كنترل و بسیار مفید هستند.»
وضعیت ادامه تحصیل در مقاطع بالاتر :
رشته شیمی در ایران تا مقطع دكترا تدریس می‌شود.
دوره كارشناسی ارشد شیمی دوره‌ای با گرایشهای تخصصی در پنج گرایش (شیمی آلی ، شیمی تجزیه ، شیمی معدنی ، شیمی فیزیك ، شیمی كاربردی ) است.
دوه دكترای شیمی نیز پس از دوره كارشناسی ارشد در دو بخش «آموزشی و پژوهشی» ارائه می‌گردد.
رشته‌های مشابه و نزدیك به این رشته :
این رشته دارای واحدهای مشابه با رشته مهندسی شیمی می‌باشد.
وضعیت نیاز كشور به این رشته در حال حاضر:
شهرام سعادت دانشجوی این رشته نیز با اشاره به اشتغال‌زایی این رشته می‌گوید:
«شیمی رشته‌ای است كه هم برای فارغ‌التحصیلان شیمی و هم برای افراد مختلف جامعه فرصت شغلی ایجاد می‌كند. برای مثال با ایجاد هر شغل در صنعت پتروشیمی حدود بیست شغل در صنایع پایین دستی و وابسته به وجود می‌آید.»
دكتر رفیعی در تایید این سخن می‌گوید:
«تنها كافی است وضعیت واردات كشور خودمان را بررسی كنیم تا به واقعیت سخن لینوس پاولینگ پی ببریم. چون درحال حاضر كشور ما هر ساله حدود 5 میلیارد دلار صرف خرید 3500 كالای شیمیایی می‌كند. یعنی ما یك كیلو نفت را 10 سنت می‌فروشیم آن وقت یك كیلو از مواد شیمیایی را 40 هزار ، 50 هزار و حتی بعضی از داروهای شیمیایی را تا 100 هزار دلار خریداری می‌كنیم .
این در حالی است كه كشور ما به دلیل داشتن هیدرو كربن‌ها، منابع معدنی و همچنین نیروی انسانی متخصص می‌تواند كالاهای شیمیایی بسیاری را تولید كند. كاری كه چین انجام داد و توانست با كمترین امكانات ، بازار كالاهای شیمیایی دنیا را قبضه كند. »
وی در ادامه می‌گوید:
«در ضمن باید توجه داشت كه خرید كالاهای شیمیایی نه تنها به بودجه كشور فشار سنگینی وارد می‌كند بلكه فرصت‌های شغلی صدها فارغ‌التحصیل رشته شیمی را نیز از بین می‌برد. افرادی كه باید با استفاده از منابع اولیه كشور به تولید كالاهای شیمیایی بپردازند. »
نكات تكمیلی :
رشته شیمی از جمله رشته‌هایی است كه داوطلبان دو گروه آزمایشی علوم ریاضی و فنی و علوم تجربی می‌توانند آن را انتخاب كنند. البته مواد امتحانی و ضرایب این رشته در هر گروه آزمایشی متفاوت است و دانشگاهها نیز برای داوطلبان هر گروه ظرفیت پذیرش ویژه‌ای در نظر گرفته‌اند.