مقدمه:
ماهیان سمی به دو دسته از ماهیان سمی(Cryptotoxic)  و زهری(Venomous or Phanerotoxic)  تقسیم می شوند. ماهیان سمی خود بر اساس محل تولید سم و طبیعت شیمیایی آن به گروههای مختلفی تقسیم می گردند. ماهیان زهری نیز به آن دسته اطلاق می شوند كه سم خود را از طریق اندام سوراخ كننده یا زخم زننده تزریق می نمایند و زهر در غدد خاصی متمركز شده  است ( مانند سفره ماهیان).از حدود 600 گونه ماهی موجود در خلیج فارس در حدود 18% آنها یعنی حدود 90 گونه سمی می باشند كه حدود نیمی از آنها زهری هستند. بررسی نمونه های جمع آوری شده از بخش هایی از خلیج فارس و دریای عمان در حد فاصل بندر گناوه تا بندر رستمی در استان بوشهر وحد فاصل بندر لنگه تا بندر جاسک در استان سیستان وبلوچستان درسال 1385 كه با بكارگیری تورترال و یا تورهای لنج های محلی در مناطق بالای جزرومدی (Subtidall) انجام گرفت ، نشان داد كه مارهای دریایی این منطقه همگی متعلق به زیرتیره هیدروفینه بوده و شامل 4 جنس و 6 گونه با نامهای علمی pelamis platurus و Lapemis curtus و Enhydra schistosa و spiralis Hydrophis  و Hydrophis gracilis و Hydrophis cyanocinctus می باشند. این پژوهش نشان داد كه گزش مار دریایی هیدروفیس سبب بروز عوارض و علائمی از قبیل: اسپاسم و گرفتگی عضلات حنجره، هپاتیت و افزایش آنزیمهای كبدی، بروز صداهای غیر طبیعی در ریه، ایست قلبی - تنفسی برگشت پذیر، بروز خون در ادرار، خونریزی های گوارشی، افزایش پتاسیم، كراتینین، فسفر، اوره، تعداد گلولهای سفید خون و كاهش هموگلوبین و نیز كاهش تعداد پلاكت ها در مصدومین می گردد.همچنین مهمترین راسته های این گونه ماهیان عبارتند از فوگل ماهی شكلان، سوف ماهی شكلان، شك ماهی شكلان و مهمترین گونه های زهری نیز شامل راسته های سوف ماهی شكلان، سپر ماهی شكلان، گربه ماهی شكلان ،وزغ ماهی شكلان ،عقرب ماهی شكلان می باشند. شناخت و بررسی از خانواده های مختلف اینگونه از ماهیان و تاثیرات فیزیولوژیكی سموم آنها بر بدن انسان برای امور پزشكی و درمانی بویژه در استانهای ساحلی از اهم امور محسوب می گردد.

روش کار:
 نمونه ها با تورهای لنج های محلی  از مناطق بالای جزرومدی(Subtidall) حدفاصل بنادر گناوه تا بندر هلیله در استان بوشهرو حد فاصل بندر لنگه تا بندر جاسک در استان سیستان وبلوچستان در تابستان 1385جمع آوری شده وسریعا"از نموهای ماهیهای غیر خوراکی وخوراکی جدا و درون کلمن با دمای 4+ نگهداری وسپس جهت شناسایی گونه ها به آزمایشگاه منتقل گردید.

      بحث :
ماهیان سمی به دو دسته ماهیان سمی(Cryptotoxic)  و ماهیان زهری(Venomous or Phanerotoxic)  تقسیم می شوند. ماهیان سمی خود بر اساس محل تولید سم و طبیعت شیمیایی آن به گروههای مختلفی تقسیم می گردند. ماهیان زهری نیز به آن دسته اطلاق می شوند كه سم خود را از طریق اندام سوراخ كننده یا زخم زننده تزریق می نمایند و زهر در غدد خاصی متمركز شده  است
( مانند کانوس ها).از حدود 600 گونه ماهی موجود در خلیج فارس در حدود 18% آنها یعنی حدود 90 گونه سمی می باشند كه حدود نیمی از آنها زهری هستند. شناخت و بررسی از خانواده های مختلف اینگونه از ماهیان و تاثیرات فیزیولوژیكی سموم آنها بر بدن انسان برای امور پزشكی و درمانی بویژه در استانهای ساحلی از اهم امور محسوب می گردد.
مهمترین راسته های ماهیان عبارتند از فوگل ماهی شكلان، سوف ماهی شكلان، شك ماهی شكلان و مهمترین گونه های زهری نیز شامل راسته های سوف ماهی شكلان، سپر ماهی شكلان و گربه ماهی شكلان و وزغ ماهی شكلان و عقرب ماهی شكلان می باشند.

فوگول ماهیان :
    از مهمترین گونه در خلیج فارس، از خانواده Diodntidae گونه خارپشت ماهی (Diodon hystrix) میتوان اشاره نمود.     مشخصات مورفولوژی آن شامل بدن تقریباً کروی،قابل تورم و دارای خارهای توپور و نسبتا بلند است خارها بزرگ و متحرک رنگ بدن سفید با خالهای سیاه بر روی پشت و سطح شکمی آن کاملا سفید است. تغذیه آنها از نرمتنان می باشد.

سوف ماهیان :
از مهمترین گونه در خلیج فارس، از خانواده  Peridae گونه سوف ماهی (Stizostedion Lucioperca)  میتوان اشاره نمود. مشخصات مورفولوژی فرم و رنگ بدن دارای بدن کشیده دنوکی شکل است وسر نوک تیز است سطح پشتی بدن سیاه متمایل به خاکستری که در کناره های بدن 12-8 نوار قهوه ای متمایل به سیاه می با شد. باله ها دارای دو باله پشتی است در اولین باله پشتی 17 تا 13شعاع سخت ودومین باله پشتی یک 1 تا 3 شعاع سخت و 13 تا 15 شعاع نرم دارد. و باله مغربی 2 شعاع سخت و10 تا 7 شعاع نرم دارد.فلس نوع فلس کتوئیدی می باشد.تعدادفلس برروی خط جانبی 77 تا 57 فلس و تعداد فلس بالا خط جانبی 10-7 ودر پایین 18 تا 12 عدد می باشد. دندان شکاف دهان آن بزرگ ودارای دندانهای نا مرتبی است. که در آن دندانهای کوچکتری مشاهده می شوند. (دنداه های فکی وکامی می باشد) طول بیشینه طول 30- 20سانتیمترو وزن آنها207 گرم است. سایر مشخصات تعداد خارهای آبششی 20 تا 14 می باشد. مشخصات بیولوژی مکان زندگی ماهی سوف معمولا در دریاچه های گرم و با اکسیژن فراوان دریا در رودخانه ها به بستری مطلوب زند گی میکند دارای 2 فرم بومی آب شیرین و مهاجر بوده. تغذیه در دوره تاروی از زئوپلانگتون و بعد از آن از بسیاری از ماهیها تغذیه می کند. پراکنش در گستره های آبی تالاب انزلی ودر رود خانه هاو ورودی و خروجی آنو در رودخانه سفیدرود از مصب سد سنگر مشاهده می گردد. تولید مثل تخم ریزی در هنگامیکه درجهحرارت آب15 تا 12 درجه سانتی گراد می باشدصورت می گیرد.که ایت دما آب با ماههای فروردین و اردیبهشت مطا بقت دارد. میزان هم آوری مطلق 100 تا 400 هزار عدد می باشد. سایر مشخصات ماهی سوف در زمان تخم ریزی تغذیه نمی کند.ریزش تخم ها بطوردانه دانه منفرد صورت می گیرد. تخم ریزی در کناره ساحل و نقاط کم عمق وبروی این منظور گودال هایی که ریشه درختان در آن قرار دارد حفره می کنند .
شك ماهیان :
از مهمترین گونه در خلیج فارس، از خانواده شوریده ماهیان (Sciaenidae) گونه شوریده  (Nidea  Maculatas)میتوان اشاره نمود. مشخصات مورفولوژی مشخصات بیولوزی بدن مستطیلی شکل که دارای بوزهای مشخص دهان زیرین بوده ودارای دندان های بزرگ ومتمایز است ولی دندان نیش ندارد.باله پشتی دوم دارای یک شعاع سخت 22تا26 شعاع نرم میباشد اولین باله پشتی 10خار دارد باله مخرجی با 2 خار و 7 شعاع نرم فلسها دایرهای و در خط طول بدن در حدود 15 فلس و خط جانبی دارای 50 فلس بالای خط جانبی دارای 8 فلس و لاتین ان 15تا 16 دارد.باله شکمی دارای یک خار و 5 شعاع نرم مممممیباشد.پنج نوار تیره و مورب به طوری عرضی روی بدن این ماهی قرار گرفته است.که از پشت تا پایین پهلوها امتداد دارند و یک لکه تیره روی ناحیه پشتی ساقه دمی قرار دارد.سر آن پوشیده از فلس و پردههای آبششی از هم جدا و بدون قطعه رابط میباشند.بیشینه درازی بدن 30 سانتی متر و طول استاندارد ان 20 سانتی متر میباشد.. روش صیدترال کف ،تور گوشگیر ،تور گردان قایقی می باشد.
سپر ماهیان :
از مهمترین گونه در خلیج فارس، از خانواده  سپر ماهیان الکتریکی (Torpedinidae) گونه سپر ماهی برقی ایرانی (Torpedo sinuspersici ) میتوان اشاره نمود. مشخصات مورفولوژی بدن آنها بصورت صفحه ای مدور یا بیضی ،باله های سینه ای به دو طرف سر لحیم شده اند.دندانها کوچک نرم ویا نوک تیز می باشند و اسپیراکلها بزرگ ودارای پنج جفت شکاف آبششی در سطح تحتانی می باشند.دم کوتاه وکلفت وبدون خار دارند دارای باله پشتی کوچک برروی دم وباله دمی مشخص وبزرگ دارند باله های شکمی بزرگ وفاقد باله مخرجی می باشند ودارای اندام الکتریکی بزرگ در دو طرف سر وفاقد خار های سمی می باشندوپوست آنها صاف ورنگ بدن طوری است که از رنگ بستر دریا تشخیص داده نمی شود.رنگ بدن آنها قهوه ای ودارای لکه های غیر منظم قهوه ای تیره می باشدودر هر دونوع باله زوج وفرد خالدار هستند .اسیپراکل حاشیه دار ،وقاعده اولین باله پشتی در بالای نیمه دوم پایه های باله های شکمی واقع شده است وقسمت فوقانی بدن روشن وقهوه ای رنگ با لکه های قهوه ای تیره مقدر می باشد ارتفاع باله دمی خیلی کوتاه تر از فاصله بین مبدا بالایی باله دمی تا مبدا باله اول پشتی است.بیشینه عرض صفحه ای بدن 80 سانتیمترودرازی کلی ماهی 130 سانتیمترمی باشد. مشخصات بیولوژی سپر ماهیان تنبل با حبه نسبتا کوچک ،ساکن آبهای کم عمق تا عمیق وتشکیل دهنده جمعیت های پراکنده می دهند از لحاظ تغذیه به طور عمده از جانوران بیمهره مانند سخت پوستان تغذیه می کنند وزنده زای بدون جفت یا زنده تخمگذار می باشند ونمونه های جوان دارای رشته های آبششی می باشندوبه عنوان ماهی نتوپسی تمام آبهای گرم ومعتدله بشمار می آیند محل اصلی زندگی این ماهی در ناحیه محدودی از خلیج فارس وگواتر ودر سواحل هندوستان گزارش شده است وپراکنش آن در سراسر خلیج فارس ودریای عمان می باشد.

گربه ماهیان :
از مهمترین گونه در خلیج فارس، از خانواده گربه ماهیان دریایی گلوماهیان (ARllDAE) گونه گربه ماهی بزرگ (Arius thaLassinus) میتوان اشاره نمود. مشخصات مورفولوژی دارای بدن کشیده وسر فشرده ودربالا توسط سپرهای استخوانی دانه دار محکم شده، ورنگ بدن آن در سطح پشتی وطرفین سیاه متمایل به آبی ودر ناحیه شکمی سفید کهرو نوک باله ها سیاه رنگ می باشد .اولین باله پشتی وسینه ای هر کدام داراییک خار قوی می باشد باله دمی دو شاخه وباله مخرجی کوتاهی دارند،بالچه آن توسعه ورشد یافته وسوراخهای بینی نزدیک هم وتوسط یک دریچه از هم جدا می شون،دندانهای سقف هان در هر طرف سه گروه بوده ویک مثلثی تشکیل می دهندکه قاعده آن به طرف داخل می باشد دندانهای کامی مخلوطی شکل ،هم اندازه ودر هر طرف دردو تکه بیضوی کشیده ومجرا که یکی در زیر دیگری واقع شده قرار دارندکه تکه جلویی کوچک تر است .تعداد کل شعاعهای باله مخرجی 18-15 می باشد .بیشینه درازی ماهیان 185 سانتیمتر و طول استاندارد آن به30 سانتیمترمی رسد .دهانه ابششی کم وبیش محدود وپرده های آبششی به قطعه رابط متصل وپایه های آبششی به تعداد (5-9)می باشد .دهان در این ماهی بزرگ،انتهای عرضی یا هلالی و فک بالایی کم وبیش برجسته ودندانها درهر دو فک کرکی شکل ،مخرطی یاشنایایی (شبیه دندانهای بیش)می باشد سیبیلکهای زوج فک بالایی ،فک پایینی وچانه ای موجود می باشد سوراخهای بینی قدامی وخلفی نزدیک به هم خلفی با دریچه ولی بدون ولی بدون سیبیلک منحزی،بدن لخت و فاقد فلس ولی خط جانبی واضع بوده ومسیر نسبتا منحنی را می پیماید ،باله پشتی در مقابل فاصله بین باله سینه ای وشکمی قرار دارد.ودارای یک خاره گزنده در جلو وهفت شعاع نرم می باشد .باله ها وسینه ها طویل،پایینی با یک خارتیز ،باله های شکمی فاصله زیادی باباله های سینه ای داشته و دارای یک خار و پنج شعاع نرم  دارای کیسه شنا می باشند .رنگ بدن در ماده ها بطور کلیه خاکستری یاتیره ودرنرها در قسمت پشت قهوه ای تیره تا خاکستری متمایل به آبی این ماهیان فاقد فلس هستند. سایر مشخصات مشخصات بیولوژی محل زندگی این ماهی در آبشور در سر تاسر ناحیه چه در سواحل وچه در دریای بازفوق العاده فراوان می باشد.محل اصلی زندگی این ماهی در اقیانوس هند،مجمع الجزایر مالاریاوپراکنش آن درسراسر سواحل شمالی دریای عمان وبخش شرقی خلیج فارستا بوشهر می باشد این ماهی اندازه متوسط داشته ودر آبهای نزدیک بستر سطح دریادارند،در دریاهای گرمسیر ونیمه گرمسیر تقریبا در تمام دنیا پراکنده می باشند .این ماهی از لحاظ تغذیه ماهی درنده وحریصی می باشد .یک ماهی تخمگذار میباشد تخمکهای آنها نسبتا بزرگ ودر دهان ماهیان نر تا خارخشدن نوزاد نگهداری میگردند.روش صید این ماهی به صورت ترال در عمقهای30-10 متریانجام می گیرد.
وزغ ماهیان :
 از مهمترین گونه در خلیج فارس، از خانواده وزغ ماهیان (BATRACHO IDIDAC) گونه وزغ ماهی (Austrobatrahus dussumieri ) میتوان اشاره نمود. مشخصات مورفولوژی فرم و رنگ بدن بدن قوی در قسمت جلو فشرده با سر عریض و فشرده و سر دارای غدد موکوسی پیشرفته و همچنین غالبا با زوائد پوستی رنگ بدن سفید و قهوه ای خلخالی می باشد و بر روی بدن دارای 6-7 نوار قهوه ای عریض و همچنین بر روی باله ها می باشد سر با تموج شدید تر تقریبا قهوه ای و سیاه و پهلوها روشن باله ها اولین باله پشتی 3خار کوتاه که توسط پردهای به دومین باله پشتی متصل میشوند باله پشتی دوم دارای 20-18شعاع نرم میباشد باله مغربی قاعدهای کشیده ای دارند و دارای 17-15شعاع نرم میباشد.باله های سینه ای بزرگ وکناره های آن گردمیباشد و دارای18-21شعاع نرم میباشد.باله های شکمی دراز ودر منطقه حلقی قرار داشته و یگ خارو2 تا 3 شعاع دارند و باله دمی گرد میباشد. فلس فاقد فلس می باشند.اگر موجود باشد در داخل مو کوسی غلیظ مخفی شده اند. دندان دهان وسیع ،انتهایی با پیش فکها و فکیهای بالایی محدود شده است دندانها در فکها شانه ای شکل و به صورت دسته ای می باشند دهان بزرگ و باچندین دندان کوچک و نوک تیز طول طول استاندارد آن 12Cmو طول کل آن در حدود 27cm می باشد. سایر مشخصات دهانه های آبششی بر روی پهلوهای بدن واقع و پرده های آبششی به طوروسیع به هم متصل و به قطعه رابط می چسبند.ماهیان با حرکت آهسته بر روی بستر گلی آبهایی که از ساحل تا لبه فلات قاره امتداد دارند زندگی می کنند.این ماهیان کفزی بوده که بطور انفرادی زندگی کرده و معمولا در بسترهای نرم گلی یا شنی به حالت مدفون یافت می شوند .این ماهیان ازبی مهره گان دریایی کوچک تغذیه می کنند. پراکنش آنها درخلیج فارس،دریای عمان،آنگولا، آفریقا،آتلانتیک،شمال اقیانوس هند ومجمع لجزایر می باشند. سایر مشخصات در موقع عقب رفتن هنگام جزر غالبا?در جای خود می ماند.

عقرب ماهیان  :
از مهمترین گونه در خلیج فارس، از خانواده عقرب ماهی ( Scorpaenidae ) گونه عقرب ماهی (Scorpaenopsis diabolus ) میتوان اشاره نمود.مشخصات مورفولوژی آن بدن نسبتا فشرده و قوی است سر بزرگ و خار دار می باشد و بدن آن با یکسری از زوائد و رشته های خادار پوشیده شده است .رنگ بدن این ماهی تغییرپذیر و معمولا خاکستری تا قهوه ای است . این ماهی یک سوراخ تخمریزی به رنگ قهوه ای دارد که دارای اتصالهای زرد رنگ است. در قسمت پشت دارای رنگهای مختلفی زرد ،نارنجی و سفید می باشد.تغذیه آنها از غذاهای زنده از قبیل میگوها و سخت پوستان و حتی ماهیان کوچک تغذیه می نمایند .
مار ماهیان :
از مهمترین گونه در خلیج فارس، از خانواده ماهیان دریایی درنده  (Muraene Socidae) گونه مارماهی اردکی شکل یا مار ماهی (Murane.sox Bagie) میتوان اشاره نمود. مشخصات مورفولوژی پوزه و بدن خیلی دراز ،دهان بزرگ فکها معمولی بوده و شکاف دهان تا پشت چشم ادامه می یابد .دندانهای نوک تیز بصورت ردیفی یا دسته های مختلف بر روی فکها و محور میانی دهان با دندانهای نیش یزرگ و وحشتناک ،سوراخهای بینی جانبی و دهانه های آبششی شکاف مانند دارای باله سینه ای ،باله پشتی ،دمی و مخرجی بزرگ و به هم متصل می باشد فاصله مخرج تا دهانه آبششی خیلی بزرگتر از طول سر،بدن فاقد فلس می باشد .مخرج در نیمه قدامی درازی بدن واقع شده،آبششهادر حلق بصورت شکافهای عریضی باز می شود.رنگ آن نقره ای مایل به خاکستری بوده و در ناحیه شکم سفید می شود.و باله های عمودی آن لبه های سیاه رنگی دارد.قسمت بالای بدن قهوه ای متمایل به خاکستری روشن .بیشینه درازی بدن در حدود 180سانتیمترو طول استاندارد ان 150سانتیمترمی باشد.تعداد شعاع نرم باله پشتی قبل از مخرج 59-47 عدد می باشد. مشخصات بیولوژی تعدادی از مار ماهیان بزرگ که در بیشتر دریاها،خلیجهای مصبی و حتی در آبهای شیرین انتشار دارند و دست زدن به آنها خطر ناک است محل اصلی زندگی این ماهی اقیانوس هند ،مجمع الجزایر مالایا ،فیلیپین ،چین،ژاپن در دریاها و آبهای نیمه شور و در ابهای شیرین یافت می شود .پراکنش آن در سراسر خلیج فارس و دریای عمان می باشد. ارزش اقتصادی ارزش اقتصادی چندانی ندارد ولی گوشت آن قابل خوردن است. از دیگر گونه های مارهای دریایی این مناطق همگی متعلق به زیرتیره هیدروفینه بوده و شامل 4 جنس و 6 گونه با نامهای علمی pelamis platurus ، Lapemis curtus ، Enhydra schistosa ، spiralis Hydrophis  و Hydrophis gracilis ، Hydrophis cyanocinctus می باشند.
اثرات پزشکی سموم ماهیان برروی انسان:
. این پژوهش نشان داد كه گزش مار دریایی هیدروفیس سبب بروز عوارض و علائمی از قبیل: اسپاسم و گرفتگی عضلات حنجره، هپاتیت و افزایش آنزیمهای كبدی، بروز صداهای غیر طبیعی در ریه، ایست قلبی - تنفسی برگشت پذیر، بروز خون در ادرار، خونریزی های گوارشی، افزایش پتاسیم، كراتینین، فسفر، اوره، تعداد گلولهای سفید خون و كاهش هموگلوبین و نیز كاهش تعداد پلاكت ها در مصدومین می گردد.همچنین مهمترین راسته های این گونه ماهیان عبارتند از فوگل ماهی شكلان، سوف ماهی شكلان، شك ماهی شكلان و مهمترین گونه های زهری نیز شامل راسته های سوف ماهی شكلان، سپر ماهی شكلان، گربه ماهی شكلان ،وزغ ماهی شكلان ،عقرب ماهی شكلان می باشند. شناخت و بررسی از خانواده های مختلف اینگونه از ماهیان و تاثیرات فیزیولوژیكی سموم آنها بر بدن انسان برای امور پزشكی و درمانی بویژه در استانهای ساحلی از اهم امور محسوب می گردد.سموم ماهیان از نظر طبیعت شیمیایی و نحوه اثر غالبا جز سموم عصبی (Neurotoxin) محسوب می گردند و باید بیان نمود كه علیرغم خطر جانی جهت انسانها می توان از این سموم داروهای متنوعی را استخراج نمود.
منابع :
- بررسی ومطالعات در زمینه تنوع گونه ای ماهیان سمی خلیج فارس –نگارنده 1385
- اطلس شناسایی تنوع گونه ای ماهیان خلیج فارس، دریای عمان و اقیانوس هند – نگارنده
- مركز پژوهشی دانشگاه علوم پزشكی بوشهر- نبی پور ایرج

- Geehr، E.C.، Salluzo، R.F. 1992.  Dermal injuries and bums from hazardous materials.  In Hazardous Materials Toxicology (J.B. Sullivan، G.R. Krieger، Eds.) pp. 415-424.  Baltimore: Williams and Wilkins.