مقدمه: ماده (11) قانون آیین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور كیفری ، در مورد نحوه طرح دعوای خصوصی و ضرر و زیان ناشی از جرم مقرر می دارد : ( پس از آنكه متهم تحت تعقیب قرار گرفت ، مدعی یا شاكی می تواند اصل یا رونوشت تمامی دلایل و مدارك خود را جهت پیوست به پرونده به مرجع تعقیب تسلیم كند و نیز می تواند قبل از اعلام ختم دادرسی تسلیم دادگاه نماید . مطالبه ضرر و زیان مستلزم رعایت تشریفات آیین دادرس مدنی می باشد ) . در این ماده ، نكات و ملاحظات فراوانی وجود دارد كه بایستی مورد بحث و بررسی قرار گیرد و یكی از این ملاحظات ، امكان یا عدم امكان طرح دعوای ضرر و زیان ناشی از جرم در مرحله واخواهی می باشد كه بسیار مبتلا به دادگاهها نیز می باشد و رویه های مختلفی در این زمینه اتخاذ می گردد . در مقاله حاضر سعی بر آن داریم پیرامون این نكته مطالبی را ارایه نماییم و با توجه به سكوت قانونگذار ، بر اساس قواعد حقوقی ، احتمال قوی تر را برگزینیم . بنابراین ، احتمالات مختلفی كه در اینجا به ذهن می رسد را بررسی كرده و توجیه هر كدام را می سنجیم :

1- عدم امكان : 

اداره حقوقی قوه قضاییه در نظریه شماره 4231/7-11/5/1380 چنین ارایه طریق كرده است كه طرح دعوای ضرر و زیان ناشی از جرم در مرحله واخواهی امكان ندارد . دلایلی كه برای این دیدگاه می توان ارایه داد به شرح زیر است :

1-1- ماده (11) فوق ، مهلت طرح دعوا را ( قبل از اعلام ختم دادرسی ) دانسته است و ختم دادرسی در اینجا منصرف به ختم دادرسی در مرحله قبل از واخواهی است ، زیرا گرچه در مرحله واخواهی نیز ختم دادرسی صورت می گیرد ، اما ختم دادرسی در این مرحله مورد نظر نیست ، بلكه ختم دادرسی برای یك مرتبه كه صورت گرفت این عنوان محقق شده است و ختم دادرسی در مراحل بعدی مورد نظر نمی باشد .

1-2- اگر استناد به اطلاق ختم دادرسی جایز باشد ، پس باید بتوان قبل از ختم دادرسی در مرحله     تجدید نظر نیز دعوای ضرر و زیان را مطرح كرد زیرا عنوان ختم دادرسی بر این عمل قضایی هم صدق   می كند . درحالی كه هیچ كس چنین تجویزی نمی كند . همچنین واخواهی یك نوع تجدید نظر خواهی است و در مرحله تجدید نظر نمی توان به دعوای جدیدی رسیدگی كرد ، هرچند تابع دعوای دیگر باشد .

1-3- مرحله واخواهی فقط برای رسیدگی به دفاعیات محكوم علیه و مطالبی است كه به علت عدم حضور در جلسه دادگاه امكان ارایه آن را پیدا نكرده است و برای شخص غایب راه ارایه دلیل باز است . اما محكوم له از این حق خود استفاده كرده و فقط می تواند در پاسخ به مطالب محكوم علیه ، مطالبی را ارایه دهد و به جز آن هیچ ادعا یا مطلب جدیدی پذیرفته نمی شود .

1-4- طرح دعوای ضرر وزیان در ضمن دعوای كیفری ، بر خلاف قواعد فقهی بوده و یك استثناست . بنابراین ، باید آن را به صورت محدود تفسیر كرد و از گسترش دامنه آن خودداری نمود . در اینجا شك داریم كه عبارت ( قبل از ختم دادرسی ) شامل ختم دادرسی در مرحله واخواهی نیز می شود یا خیر ؟ تفسیر محدود اقتضا می كند كه شامل این مرحله نشود .

1-5- امكان واخواهی و رسیدگی مجدد به دعوا ، تسهیلی است كه برای محكوم علیه پیش بینی شده است و فلسفه مشروعیت واخواهی اقتضا می كند حكمی كه در مرحله واخواهی صادر می شود محكومیت محكوم علیه را بیشتر نكند . پس اگر در این مرحله علاوه بر محكومیت قبلی ، حكم به پرداخت ضرر و زیان نیز داده شود . حكمی شدیدتر از واخواسته خواهد بود ، در حالی كه محكوم علیه واخواهی نكرده است تا حكم او تشدید گردد یا اضافه تر شود بلكه ادعای برائت یا شدید بودن مجازات را دارد .

1-6- ماده (11) قانون ، عبارت مذكور ( پس از آنكه متهم تحت تعقیب قرار گرفت ) را به كار برده است و استفاده از واژه ( متهم ) نشان می دهد كه طرح دعوای خصوصی تا وقتی امكان دارد كه واژه ( متهم ) بر شخص تحت تعقیب صدق نماید . حال آنكه در مرحله واخواهی ، به شخص تحت تعقیب (متهم) گفته       نمی شود ، بلكه ( محكوم علیه ) نام دارد .

1-7- طرح دعوای خصوصی در ضمن دعوای عمومی ، حق و امتیازی برای شاكی است كه می تواند از این حق استفاده كند و می تواند از آن صرف نظر كرده و به دادگاه حقوقی مراجعه كند . پس وقتی كه شاكی در مرحله قبل از صدور رأی غیابی از این حق استفاده نكرد ، در حالی كه امكانش برای وی فراهم بود ،عدم طرح دعوا ، اماره اسقاط حق استفاده از این امتیاز است و آنچه كه اسقاط شد، قابل اعاده نخواهد بود .

1-8- ممنوعیت طرح دعوای خصوصی در مرحله واخواهی ، ضرری برای شاكی همراه ندارد ، زیرا راه طرح دعوا روی وی بسته نیست و او می تواند از طریق دادگاه حقوقی ، دعوای خود را تعقیب نماید .

2- امكان طرح دعوا :

در امور امكان طرح دعوای خصوصی در مرحله واخواهی نیز توجیهاتی وجود دارد كه در ادامه بیان       می شود :

2-1- رسیدگی واخواهی به معنای زایل كردن دادرسی قبل است . بنابراین ، وقتی دادگاه وارد رسیدگی واخواهی می شود تمامی آثار رسیدگی قبلی را زایل می كند و ختم دادرسی قبلی نیز از جمله همین آثار است و زایل می شود . بنابراین ، ختم دادرسی در مرحله واخواهی در حقیقت ختم دادرسی به معنای واقعی آن است و ختم دادرسی قبلی مانند آن است كه اصلاً صورت نگرفته باشد . پس قبل از آن می توان دعوای ضرر و زیان ناشی از جرم را مطرح كرد .

2-2- قیاس مرحله تجدید نظر با مرحله واخواهی قیاس صحیحی نیست ، زیرا در مرحله تجدید نظر همین ممنوعیت است . اما مرحله واخواهی چنین محدودیتی ندارد ، زیرا رسیدگی در این مرحله یك رسیدگی عدولی است و تابع مقررات رسیدگی بدوی می باشد و تجدیدنظر به معنای خاص آن نیست . ( ماده 241 قانون آیین دادرسی كیفری ) .

2-3- رسیدگی واخواهی ادامه رسیدگی قبلی است و مرحله جدیدی نیست . بنابراین ، در این مرحله كه همان مرحله بدوی است ، می توان دعوای ضرر و زیان را مطرح كرد .

2-4- دلایلی كه برای امكان طرح دعوای خصوصی در ضمن دعوای عمومی مطرح می شود ، اقتضا    می كند كه این دعوا را در مرحله واخواهی نیز مطرح كرد ، زیرا گرچه واخواهی امتیازی برای محكوم علیه است اما امكان طرح دعوای خصوصی در ضمن دعوای عمومی نیز امتیازی برای شاكی است تا بتواند از سرعت دادرسی كیفری و ادله موجود در پرونده كیفری آزادی قاضی كیفری در تحصیل دلیل و . . . استفاده كند . پس اگر شاكی را از طرح دعوای خصوصی در مرحله واخواهی مرحوم سازیم ، بدین معناست كه او را از مزایای قانونی بی بهره ساخته ایم . در حالی كه چنین محروم كردنی نیاز به نص قانونی دارد و نص قانونی در اینجا وجود ندارد . بلكه عمومات قانونی اقتضا می كند كه طرح دعوا در مرحله واخواهی جایز باشد .

2-5- قیاس واخواهی كیفری با واخواهی حقوقی ، احتمال امكان طرح دعوای خصوصی در این مرحله را تقویت می كند ، زیرا ماده (136) قانون آیین دادرسی مدنی ، در این خصوص مقرر می دارد ، ( محكوم علیه غیابی در صورتی كه بخواهد جلب شخص ثالث را بنماید باید دادخواست جلب را با دادخواست اعتراض تواماً به دفتر دادگاه تسلیم كند . معترض علیه نیز حق دارد در اولین جلسه رسیدگی به اعتراض ، جهات و دلایل خود را اظهار كرده و ظرف سه روز دادخواست جلب شخص ثالث را تقدیم دادگاه نماید . ) همان گونه كه ماده (135) قانون آیین دادرسی مدنی تصریح دارد ، دادخواست جلب ثالث را در جلسه اول دادرسی می توان مطرح كرد و جلسه رسیدگی به واخواهی ، جلسه اول به معنای خاص آن نیست ، اما قانونگذار ، تقدیم دادخواست جلب ثالث را در این مرحله تجویز كرده است . پس در واخواهی كیفری نیز باید امكان طرح دعوای خصوصی باشد .

3- نظریه تفصیلی :

نظریه دیگری ممكن است در اینجا مطرح شود و میان دو حالت مختلف تفصیل دهد ، بدین صورت كه اگر دادگاه در مقام رسیدگی واخواهی ، وقت رسیدگی تعیین كند وطرفین را دعوت نماید ، شاكی می تواند دادخواست ضرر و زیان را قبل از اعلام ختم دادرسی تقدیم دادگاه كند ، اما اگر بدون تعیین وقت رسیدگی باشد چنین حقی برای محكوم علیه نخواهد بود . توضیح مطلب اینكه ، ماده (218) قانون آیین دادرسی كیفری ، نحوه رسیدگی به واخواهی را به دو صورت پیش بینی كرده است : ( دادگاه پس از رسیدن تقاضای واخواهی بلافاصله وارد رسیدگی می شود و دلایل و مدافعات محكوم علیه را بررسی و چنانچه مؤثر در رأی نباشد ، رأی غیابی را تأیید می نماید و در صورتی كه مؤثر در رأی تشخیص دهد و یا بررسی مدارك و مدافعات مستلزم تحقیق بیشتر باشد ، با تعیین وقت رسیدگی ، طرفین را دعوت می نماید در این صورت ، عدم حضور شاكی یا مدعی خصوصی مانع ادامه رسیدگی نخواهد بود . ) توجیهی كه برای این دیدگاه وجود دارد آن است كه دادگاه هر گاه وارد رسیدگی ماهوی شود . كلیه مقررات دادرسی بدوی در مورد رسیدگی او رعایت خواهد شد كه از جمله این مقررات امكان طرح دعوای خصوصی به تبع دعوای عمومی است . اما اگر دادگاه وارد رسیدگی ماهوی نشود و دلایل واخواه را قوی نیابد  ، نمی تواند برای رسیدگی به دعوای خصوصی وقت رسیدگی تعیین كند و موجبات اطاله دادرسی را فراهم سازد . هر چند محكوم له دادخواست ضرر و زیان داده باشد .

نتیجه :

از بررسی سه نظریه فوق ، دلایلی كه برای آنها می توان اقامه كرد چنین نتیجه گرفته می شود كه نظریه عدم امكان طرح دعوای خصوصی در ضمن دعوای عمومی در مرحله واخواهی ، قوی تر از دو نظریه دیگر است و این امتیاز باید به عنوان یك استثناء به صورت محدود مورد استفاده قرار گیرد .

برگرفته از سایت دادگستری تهران