صحبت كردن از حقوق فرهنگى قبل از تعریف فرهنگ مثل این است كه كارى را از آخر شروع كنیم. در واقع مسأله بازشناخت حقوق فرهنگى، بیشتر مسأله اى فرهنگى است تا یك مسأله حقوقى، قضایى، سیاسى و ... بنابراین حقوق فرهنگى بدون فرهنگ وجود ندارد، به دیگر سخن حقوق فرهنگى ابتدا وجود فرهنگ را طلب مى كند. لذا ضرورى است براى تعریف حقوق فرهنگى از قبل واژه فرهنگ تعریف شود كه به حقوق فرهنگى عینیت مى بخشد: براى بیشتر مردم واژه فرهنگ یادآور آثار هنرى، ادبى، فلسفى و علمى است، اما براى متخصصان این مفهوم معانى محدود و در عین حال عمیق ترى دارد. فرهنگ منعكس كننده تمام چیزهایى است كه فرد به عنوان عضوى از گروه اجتماعى به آن مى پردازد. یعنى تمام ظرفیت ها و اعمالى كه از رهگذر تجربه یا سنت ها به دست مى آید و همچنین تمام تولیدات مادى گروه، فرهنگ همچنین خودش را در آثار هنرى و علمى و حتى در نوع پوشش، آشپزى، معمارى، سامانه ارزش ها، اخلاق، آداب، باورها، آموزش و پرورش، شیوه زندگى، زبان، طبیعت ارتباطات خانوادگى و اجتماعى، جهان بینى، رفتار با بیگانگان، مفهوم حال و آینده و ... تجلى مى سازد. این فهرست جامع نیست چرا كه تنها گستردگى و مجموعه اى از محتواى فرهنگ را در معنى موسع آن نشان مى دهد.

تعریف موسع از فرهنگ شبیه آن چیزى است كه یونسكو در سال ???? در كنفرانس جهانى در مورد سیاست فرهنگى (MONDIACULT) در مكزیكو به تصویب رساند، بنابراین از نظر یونسكو فرهنگ عبارت است از مجموعه وجوه معنوى، مادى، فكرى و احساسى كه تعریفى از یك جامعه و یا گروه اجتماعى ارائه مى دهد. فرهنگ در تناوبى بین هنر و ادب، دربرگیرنده روش هاى زندگى، حقوق اساسى بشر، سامانه ارزشى، سنت ها و باورها است.

بنابراین فرهنگ یك ملت دربرگیرنده تمام چارچوب مراجع وجودى آنان است و همچنین كم و بیش شامل تمام پاسخ هایى است كه این ملت مى تواند در رویارویى با اقتضائات چارچوب زندگى اش ارائه دهد. یكى از وظایف اصلى فرهنگ این است كه براى افراد، زندگى توأم با امنیت و حفظ آن را به ارمغان مى آورد، پس با این پیش فرض فرهنگ یعنى مفهومى كه هر ملت، از جهان خویش و از جهان ارائه مى دهد. در این چارچوب مى توان برروى این عقیده كه برخى از فرهنگ ها، از نظر كیفیت و كمیت نسبت به سایر فرهنگ ها برترى دارند، خط بطلان كشید و این مستلزم به رسمیت شناختن تساوى مرتبط فرهنگ ها با درنظر گرفتن تنوع آنها است و همچنین در این چارچوب، فرهنگ واقعى «جهان» باید مجموعه اى از مشتركات فرهنگ ملل، یعنى نوعى گرایش به سوى وحدت معنوى بشر باشد. فرهنگ جهانى ویرانگر تكثر فرهنگ ها نیست و نوعى مكمل فرهنگ هاى «ملى» به شمار مى آید، یعنى مولد تمامیت انسانى رو به رشد و بالنده!

تعریف حقوق فرهنگى:

در كل مفهوم حقوق بشر كه وجه اشتراك انسان هاست زائیده فرهنگ خاص آنها است از منظر دیگر گاهى پیش مى آید كه از فرهنگ براى نسبى گرایى و حتى انكار حقوق افراد بشرى استفاده مى شود، چگونه؟ با به زیر سؤال بردن جهانشمولى این حقوق و هیچ منطقه اى از جهان از این موضوع (كم و بیش) مستثنا نیست. باید بدانیم فرهنگ ها ثابت نیستند و حقوق بشر مى تواند راهى براى تحول فرهنگ ها باشد.

بنابراین هیچ كس نمى تواند منكر این قضیه شود كه نزد تمام افراد بشرى و در تمام فرهنگ ها یك ایجاب اساسى وجود دارد و آن این كه هدف تمامى حقوق، فرداست. ساده ترین حق این است كه هر فردى موجودى انسانى است و این یعنى بناى ـ بین المللى حقوق بشر باید بر ایده كرامت و برابرى انسانى پایه گذارى شود (اعلامیه جهانى حقوق بشر سازمان ملل متحد) كرامتى برابر تمام افراد بشر كه پایه و اساس حقوقى است كه بدون هیچ تبعیضى براى آنها به رسمیت شناخته شده است. بررسى متون بین المللى در موضوع حقوق بشر به ویژه در چارچوب سازمان ملل متحد نشان مى دهد حقوق فرهنگى در انتهاى فهرست طبقه بندى حقوق مقبول بشر واقع شده است: حقوق مدنى، سیاسى، اقتصادى، اجتماعى و در پایان فرهنگى، با این همه این پنج رده حقوقى در ابعاد مختلف شان شامل حال تمامى افراد مى شود، پس این حقوق غیرقابل تفكیك از یكدیگر هستند بغضى در چشم انداز فرد بشرى تشكیل دهنده یك كل هستند.

تا مدت هاى مدیدى حقوق فرهنگى همانند پدرى مهجور در خانواده باقى مانده بود و كمترین تعریفى از آن ارائه نمى شد، شاید به ویژه به این دلیل كه فرهنگ در این مدت تنها (همانند) پستویى دست نایافتنى، بتدریج حقوق فرهنگى به مثابه حقوق بشر و به عنوان حقوق شناخته شده براى هر فرد و بدون هیچ تبعیضى تعریف شد و هر كسى آزاد بود به تناسب میراث فرهنگى و اجتماعى خودش دست به گزینش مراجع هویت فرهنگى خویش بزند. بنابراین تفسیر حقوق فرهنگى از تمامیت حقوق بشر جدایى ناپذیر است و به این ترتیب مى توان ضمن پیشگیرى از هرگونه تفسیر نادرست، تعریفى كامل و دقیق از حقوق بشر و آزادى هاى اساسى شناخته شده (بشر) ارائه داد.

در این تعریف عبارت «فرهنگى» تمام ابعاد فرهنگ را پوشش مى دهد: نه تنها هنرها، علوم، زبان ها و ارزش ها بلكه تمامى نمودها و سنت هاى مبین روش هاى زندگى را؛ یعنى باید از اصلاحى كه در بیشتر متن ها وجود دارد پرهیز كرد و آن افزودن صفت «فرهنگى» در پایان جمله است، (مثل هنرى، علمى و فرهنگى) و براى مفهوم هویت فرهنگى هم با جوامع فرهنگى خاص در ارتباط است و هم به ارزش هاى جهانشمول باز مى گردد. پس این تنها یك ادعاى حقوقى مبتنى بر تفاوت نیست، بلكه ادعایى است مبتنى بر تشابه و عدم تبعیض . (پس) هویت فرهنگى لزوماً دو چهره دارد و این وضعیت تجلى، رویكردى است امروزى كه بشریت را به مثابه مجموعه اى از همه موجودات انسانى تعریف مى كند و حق آفرینش و شراكت براى هركس و نیز حق تأثیر و تأثر را به رسمیت مى شناسد. در تعریف حقوق فرهنگى عبارت «جمعیت فرهنگى» اینگونه معنا شده است: جمعیتى قومى، زبانى، مذهبى، ملى، بومى و نیز هنرى، علمى، اقامتگاه: یعنى جمعیتى كه در تفكر و هنر زیستن مشترك اند. در اینجا فرهنگ كلیت خود را حفظ مى كند، چرا كه افراد محدود نیستند و نیز نمى توان آنها را در دایره اى بسته از تأثیرات به بند كشید.

موضوعات حقوق فرهنگى

موضوعات حقوق فرهنگى افراد و جمعیت ها هستند، تا آنجا كه به افراد مربوط مى شود، منظور فرد است. چه تنها باشد چه با دیگر افراد گروه خود در اشتراك . اینجا با خواست شرایطى در ارتباط است كه بتواند امكان رشد تا بالاترین درجه از توان خلاقیت او را براى هر فردى تضمین كند. توانى كه با شكل گیرى احساسات زیبایى شناختى در ارتباط است و كسب معرفت و همین توان است كه در میان تمامى قواى انسانى، حق نقد و نقادى را براى ذهن انسان فراهم مى كند. درباره حقوق فرهنگى در بعد جمعیتها متوجه شدیم جمعیت مى تواند اجتماعى باشد، مذهبى، ملى، بومى، خواه این جمعیت چند نفر باشد و یا یك ملت و نیز هنرى، علمى، زیستگاهى، تولیدى و...، حقوق فرهنگى (در اینجا) اساساً حقوق مبتنى بر قدرت حفظ بقا، زاد و ولد، بالندگى و پراكندگى روشهاى خاص جمعیت مورد نظر است. در مقابل این موضوعات حكومت وامدار اصلى مردم در حقوق فرهنگى است. با این همه، مى توان به موارد دیگرى مثل خانواده، گروه و جمعیت اشاره كرد و در این موارد اصل بر تقابل عام است، یعنى مسؤولیت پذیرى كل جامعه كه مؤسسات نیز از آن مستثنا نیستند.

محتواى حقوق فرهنگى

در بسیارى از متنهاى بین المللى مرتبط با حقوق بشر به حقوق فرهنگى نیز اشاره شده است. در این متنها متوجه سه رده متفاوت مى شویم: حقوق فرهنگى فردى، حقوق فرهنگى جمعى و حقوق فرهنگى (عام) كه در بین این دو (فردى و جمعى) جاى مى گیرد. بسیارى از این حقوق فرهنگى كه مى توان در دو رده آنها را جمع بندى كرد، به حقوق فردى تعلق دارند.

نخست؛ حق آموزش و پرورش از دو دیدگاه:

ـ حق آموزش و پرورش ابتدایى و عمومى

ـ حق آموزش كاربردى همینطور آموزش تخصصى و حرفه اى

هدف از آموزش در بعد فردى، شكوفایى شخصیت (انسانى) است و در بعد اجتماعى تسامح و تساهل و دوستى و تفاهم بین ملتها:

دوم؛ حقوق مشاركت آزاد در زندگى فرهنگى كه شامل موارد زیر است:

ـ آزادى فكر، وجدان و مذهب و یا اعتقاد

ـ آزادى عقیده و بیان

ـ حقوق بهره مند شدن از پیشرفتهاى علمى و فنى

ـ حقوق مالكیت فكرى و آثارى كه فرد خالق آنها است

یادآورى مى كنیم تمامى این حقوق فردى شامل حال تمامى افراد مى شود، چه تنها باشند، چه با دیگر اعضاى گروه در اشتراك باشند، از دیگرسو برخى حقوق فرهنگى فردى خاص همانند حق آموزش (تحصیل) مستلزم رقابت یك یا چند فرد دیگر است و اینجاست كه به اهمیت حق مشاركت پى مى بریم، حقى كه در هر لحظه مى تواند وارد عمل شود تا احقاق حق شود.

حقوق فرهنگى جمعى كه عنوان اجتماع را یدك مى كشد، خود به دو رده تقسیم مى شود:

ـ حق خودمختارى ملتها براى توسعه فرهنگى (همه ملت در كل و مخصوصاً گروههاى خاص) مرتبط با ابعاد سیاسى، اقتصادى و اجتماعى خودشان.

ـ حقوق گروههاى خاص اجتماعى، براى حفظ مشخصه هاى خاص آنها (اقلیتها، بومى ها و یا گروههاى فروتر اجتماعى، كارگران مهاجر، پناهندگان، بیگانگان ساكن در دیگر كشورها)

در این میان حقوق فرهنگى (عام) شامل حقى فرهنگى كه مانند لولایى میان حقوق افراد و حقوق جمعى عمل مى كند و منظور از حقوق فرهنگى (عام) هم حقوق فردى است و هم جمعى هویت فرهنگى. هویتى كه هم به خرد انسانى باز مى گردد در فردیت خود و هم به یكایك جمعیتها در ویژگى خاص خودشان. این حق دو نوع تعریف (یا بیان) را پوشش مى دهد: در درون سوژه این حق، محرك آگاهى و شعور درون زا است و در بیرون سوژه در معرفت، ادراك و غنى سازى متقابل فرهنگ، شركت مى كند. وجوه متفاوت این حق با دیگر حقوق به این قرار است:

ـ آزادى فعالیت فرهنگى، براى مثال بیان افكار به زبانى كه انتخاب مى كند

ـ آزادى دسترسى به فرهنگ خود و شناخت دیگر فرهنگها

ـ آزادى انتخاب شیوه هاى ارتباط و بیان

ـ آزادى همسان شدن و یا نشدن با دیگر اجتماعات فرهنگى كه انتخاب مى كند و یا گفت و گو با آنها و ارتباط با آنها بدون توجه به مرزهاى جغرافیایى تمامى جنبه هاى هویت فرهنگى كه در مورد یك فرد صدق مى كند، در مورد همان فرد در ارتباطى آزاد با دیگر افراد نیز مصداق دارد، درست مانند دیگر حقوق فرهنگى فردى

كاربرد حقوق فرهنگى

به طور كلى این مربوط به دولتها است كه كنوانسیونهاى بین المللى مربوط به حق فرد را اجرا كنند، به علاوه در بعضى كنوانسیونها، نهادهاى خاصى پیش بینى شده تا در اجراى كنوانسیونهاى تصویب شده و یا ملحق شده از سوى دولتها نظارت داشته باشند. همینطور مجمع عمومى و شوراى اقتصادى و اجتماعى و نهادهاى تحت نظر، بویژه كمیسیون حقوق بشر و كمیسیون مبارزه علیه شرایط و اقدامات تبعیض آمیز و حمایت از اقلیتها، توجه خاصى به اجراى قوانین مربوط به حقوق بشر دارند، بویژه قوانینى كه در كنوانسیونهاى بین المللى آمده است. اما تا آنجا كه به حقوق فرهنگى مربوط مى شود، باید جایگاه خاصى براى (فعالیت) كمیته حقوق اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى در نظر گرفته شود، میثاقى كه از سالها پیش بر اجراى میثاق بین المللى حقوق اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى نظارت داشته است، این كمیته در حال آماده سازى پروتكلى است كه هدف از آن دریافت شكایتهاى فردى در مورد نقض حقوقى است كه در آن میثاق به آن اشاره شده است. اگر این طرح به ثمر برسد، این امكان ایجاد مى شود كه حمایت از حقوق فرهنگى اعلام شده در میثاق تقویت شود.

نتیجه

متنهاى بین المللى مرتبط با حقوق بشر حقوق فرهنگى را نیز در بر مى گیرند، اما اگر شرایط سیاسى، اقتصادى، اجتماعى و... مهیا نشود، این حقوق تنها حروفى مرده بر كاغذ باقى خواهد ماند و این تنها زمانى ممكن مى شود كه دموكراتیزه كردن فرهنگ در دو جهت محقق شود، از یك سو دموكراتیزه كردن روابط بین افراد به منظور از بین بردن نابرابرى میان افراد انسانى در فرصتهاى موجود براى دسترسى به روشهاى آموزش، سرمایه هاى فرهنگى نهادهاى فرهنگى و در یك كلام به فرهنگ كه بیشتر وقتها در انحصار برگزیدگان است. از دیگر سو دموكراتیزه كردن روابط میان جمعیتها به منظور از بین بردن نابرابرى میان گروهها براى ایجاد امكاناتى براى بیان آزادانه هویت فرهنگ آن جمعیتها، پس دموكراسى قلب حقوق فرهنگى است.