آنچه در ذیل مى‏آید نگاهى به زوایاى مختلف احیاى تفكر دینى در مكتب امام خمینى رحمه الله است . سلوك و روش ایشان در احیاى اندیشه اسلامى برگرفته از سنت و روش پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله در صدر اسلام یعنى انعكاس شیوه رفتارى او و نیز تاسى از رویه اهل بیت علیهم السلام بود . از مهمترین ویژگیهاى نهضت‏بزرگ احیاگرى امام خمینى رحمه الله تشخیص موانع و تحریفات عارض بر دین و جامعه دینى و ارائه راهكارهاى جدى و اهتمام در اجراى آنها بود . بازسازى تفكر دینى از ناحیه ایشان در دو حوزه نظرى و عملى صورت پذیرفت . بعضى از مؤلفه‏هاى این بازسازى در عرصه نظرى احیاى قلمرو دین از حیث جامعیت آن نسبت‏به تمامى شؤونات دنیوى و اخروى انسان و مبارزه با سكولاریزم است . تشكیل حكومت اسلامى، احیاى حج ابراهیمى و نماز جمعه نمونه‏هایى از این بازسازى در حوزه عملى است .
 
بازسازى و احیاى تفكر دینى، یكى از مقوله‏هایى است كه از گذشته‏هاى دور، مورد توجه احیاگران دینى بوده و هست . این مقوله از حیث غایتى كه دنبال مى‏كند، امرى شریف و ستودنى است; چرا كه در پى صیانت از دین و دیندارى در جوامع دینى است; یعنى از آن جا كه احیاگرى دینى در پى كالبد شكافى دین از حیث‏شناخت و رفع چالش‏ها و موانعى است كه رشد و بالندگى دین را به مخاطره مى‏اندازد و در واقع حفظ و بازسازى دین را در مقطعى كه دچار آسیبها و تحریف‏هایى در عرصه نظرى و عملى مى‏گردد، به عهده دارد، از توجه خاص شرع مقدس برخوردار بوده و امرى ضرورى مى‏نماید .

با یك نگاه تاریخ گرایانه به گذشته درمى‏یابیم كه تاریخ، معرف افراد بزرگى است كه در برهه‏هاى مختلف به احیاى تفكر دینى پرداخته‏اند . و به گواهى تاریخ، بدون تردید موفقترین احیاگر مسلمان دوره معاصر، بنیانگذار جمهورى اسلامى، حضرت امام خمینى رحمه الله است . نوشته حاضر به اصول و مبانى احیاى تفكر دینى از نظرگاه این بزرگ مرد الهى مى‏پردازد، اما قبل از پرداختن به این مهم، توجه به نكاتى ضرورى است .

1- فرق اصلاح و احیا: از آن جا كه دو اصطلاح مذكور از حیث‏بار معنایى، در جهت‏یارى رساندن به دین و تفكر دینى مشتركند، توجه به وجه تمایز آنها به منظور عدم القاى در مغالطه، امرى بجا و تبیین ماهوى هر یك از آنها خالى از فایده نخواهد بود .

اصلاح: عموما اصلاح و اصلاح‏طلبى در عرف متداول سیاسى و اجتماعى را مى‏توان: «هوادارى از سیاست تغییر زندگى اجتماعى یا اقتصادى و یا سیاسى اما با روشهاى ملایم و بدون شتاب‏» (2) دانست . امروزه وقتى مى‏گویند اصلاح، یعنى سامان دادنهاى آرام و تدریجى غیربنیادى (3) و اصلاح در عرف سیاسى نیز ایجاد و تغییرات در بخش‏هایى از یك نظام است، البته با تحفظ بر ساختار اساسى و اصلى آن . نكته قابل توجه آن است كه اصولا اصلاح در دین، معقول نیست‏بلكه آنچه متصور است اصلاح در اندیشه دینى است و اصلاح در اندیشه دینى «زمانى معنا خواهد داشت كه جهت اصلى دین در اندیشه دینى محفوظ باشد . اندیشمند دینى، روح و جان دین و سمتگیرى دین را به خوبى دریافته باشد، اما در لابه‏لاى مجموعه عقاید و باورهاى دینى‏اش، مواردى بر خطا مى‏رود . و مصلح اندیشه دینى آن كسى است كه مى‏كوشد تا این موارد خطا را به صلاح و صواب مبدل سازد . اگر ناراستیهایى در جاى جاى اعتقادات دینى یك دیندار مشاهده شد و در حالى كه سمت و سوى اندیشه دینى بر صواب باشد، این جا، جاى اصلاح اندیشه دینى است .» (4)

احیا: احیا به معناى زنده كردن است . اماته نقطه مقابل آن است، پس احیا زنده كردن چیزى است كه از بین رفته است . آیات و روایات عدیده‏اى، احیا را جان دادن به كالبد بى جان و روح بخشیدن به موجود بى روح دانسته‏اند «و الله انزل من السماء ماء فاحیا به الارض بعد موتها» (5) احیا براى كالبد بى جان ضرورت دارد و عدم تحقق آن مستلزم محقق نشدن آن موجود بى‏جان است و یا این كه موجودى كه رو به زوال است در صورت عدم احیا، از بین مى‏رود; یعنى همان طور كه اگر روح در كالبد بى‏جان جارى نشود، آن كالبد ذى‏روح نمى‏گردد، عدم احیاى آن نیز با از بین رفتن آن، مساوق خواهد بود .

از طرفى احیا از امور اضافیه است; یعنى بدون تصور طرف و متعلق، تصور معقول ندارد . تعلق احیا به هر امرى نیز ممكن است; از جمله به دین و تفكر دینى، اما هرگاه متعلق آن، دین باشد نمى‏توان به ظاهر معناى احیا تمسك كرد; چرا كه متعلق احیا از این خصوصیت جدا نیست كه هم مى‏تواند بمیرد و هم زنده شود و هرگاه دین متعلق احیا قرار گیرد، لازمه آن تصور از بین رفتن دین است در حالى كه دین از بین رفتنى نیست و مردن دین تصور معقول و مثبت ندارد .

پس مى‏توان گفت:

«منظور از احیا یا بیدارى به طور عموم، توجه كردن به جنبه‏هایى است كه دچار غفلت‏یا فراموشى شده‏اند; براى مثال یك مكتب فكرى [را در نظر بگیرید كه] در بعضى جنبه‏ها مورد توجه است در حالى كه جنبه‏هاى دیگر آن به طور كلى به دست فراموشى سپرده شده كه در نتیجه آن پوششى از غفلت و فراموشى، آن مكتب را در بر مى‏گیرد . شخصیت‏هایى كه منجى جوامع انسانى هستند، جنبه‏هاى فراموش شده یك مكتب فكرى را احیا كرده و شكلى جدید به آن مى‏بخشند و به جامعه مرده خود، روح تازه‏اى اعطا مى‏كنند .» (6)

از این روى موضوع احیاى دینى، تلقى و برداشتهاى غلط از دین و آموزه‏هاى دینى است كه در این صورت وظیفه احیاگر دینى، ازاله ابهام و تصحیح برداشتهاى ناصواب و نیز زدودن غبار انحراف از ساحت دین است .

 

احیاگرى در صلاحیت كیست؟

اصولا واگذارى امور تخصصى به عنصر غیر متخصص، امرى است غیر معقول كه پیامدهاى جبران ناپذیرى را به دنبال دارد . نه تنها آن امر به سر منزل مقصود نمى‏رسد بلكه چنین گزینشى موجب انحراف و تباهى آن مى‏گردد . احیاگرى نیز از این مقوله مستثنى نیست . درك صحیح اصول و مبانى دین، آشنایى كامل به موقعیت زمانى و مكانى احكام، و نیز شبهات و بدعتهاى زمانه كه بر ساحت دین وارد مى‏شود، قدرت تشخیص حقیقت از باطل، از شرایط احیاگرى دینى است . احیاگر دینى، زمانى مى‏تواند غبار تحریف را از چهره دین بزداید كه به این اصول مسلم متصف باشد و در آن صورت نه تنها احیاگرى او امرى ممدوح بلكه واجب خواهد بود . حضرت نبى اكرم صلى الله علیه و آله مى‏فرمایند:

«اذا ظهرت البدع فى امتى لیظهر العالم علمه فمن لم یفعل فعلیه لعنة الله‏» (7)

اگر در امت من بدعتها ظاهر شوند، بر عالم لازم است كه علم خود را آشكار سازد كه اگر چنین نكند لعنت‏خدا بر او باد .

 

و در روایتى دیگر در خصوص عالمى كه به احیاى دین نپردازد آمده است كه متعفن‏ترین بو را در جهنم خواهد داشت و تمام جنبندگان او را لعنت مى‏كنند . (8)

 

آغاز احیاگرى دینى در اسلام

از آن جا كه احیا در مقابل اماته است، پس از هر اماته‏اى باید در انتظار احیا و تحقق آن بود . بدیهى است ادیان الهى در طول دوره‏هاى خود، از كینه‏توزى دشمنان در امان نبوده‏اند . از این رو در تشعشع و نورافشانیشان دچار قبض و بسطهایى مى‏شدند و گاهى به سبب دسیسه‏هاى دین ستیزان، حقایق دینى بر خداپرستان مخفى مى‏گردید . و همین امر اعتقاد به احیاگرى تمام انبیا را تصحیح مى‏سازد . و در خصوص احیاگرى دینى در اسلام باید گفت:

«گذشته احیا، گذشته بسیار غم‏انگیز و دردناكى است; چرا كه گمراهان از همان ابتداى بعثت رسول خدا صلى الله علیه و آله فعالیتهاى وسیع و گسترده‏اى را شروع كردند و در اولین فرصت‏بعد از رحلت رسول اكرم صلى الله علیه و آله دین را جداى از سیاست قلمداد كردند . آنها اسلام را در حد پرستش و عبادت محدود كرده بودند . این روند همچنان ادامه داشت تا این كه در زمان بنى امیه و بنى عباس روشهاى دیگرى را برگزیدند . ممنوع كردن نقل احادیث پیامبر صلى الله علیه و آله و احادیث مربوط به فضائل خاندان رسالت، اشاعه احادیث جعلى و ساختگى، توهین و گستاخى به حضرت على علیه السلام، اذیت و آزار ائمه علیهم السلام، قتل عام مسلمانان، ترویج عقاید یهود و نصارا و به فراموشى سپردن سیرت نبوت از جمله عواملى بودند كه حقایق دینى را محو و یا كمرنگ كردند [ . از این رو مى‏توان گفت] احیاى دین از زمان رسول اكرم صلى الله علیه و آله شروع شد و تا زمانهاى مختلف ادامه داشت .» (9)

در چنین موقعیتهاى غمبارى، احیاى دین و فرهنگ دینى، امرى لازم و واجب بود و این امر نه تنها از زمان پیغمبر صلى الله علیه و آله انجام گرفت‏بلكه ائمه علیهم السلام و پس از آنها علما و فقهاى دینى نیز، امر احیاى دین را در راس امور قرار دادند .

در قرون اخیر، امر احیاگرى توسط افرادى از قبیل سید جمال الدین اسدآبادى، شهید آیت‏الله مدرس، سید قطب، شهید مطهرى و . . . و بالاخره حضرت امام خمینى رحمه الله به اوج خود رسید . «عماد بزى‏» كه نویسنده‏اى از كشور استرالیاست، مى‏نویسد:

«عظیمترین و موفقترین احیاگر مسلمان دوره معاصر، بى شك امام خمینى رحمه الله است كه با اعلان دوره‏اى جدید، سیر تاریخ را تغییر داد و با فرستادن نیروهاى جدید به میدان انقلاب، تغییرات عمیقى بوجود آورد كه عمق آنها را نسلهاى آینده بهتر درك خواهند كرد» . (10)

 

امام خمینى و شیوه احیاى تفكر دینى

چنان كه از سلوك و عملكرد امام خمینى رحمه الله مشهود است، شیوه ایشان در احیاى اندیشه اسلامى، شیوه حضرت رسول الله صلى الله علیه و آله بوده است; یعنى انعكاس همان شیوه رفتارى پیامبر صلى الله علیه و آله در صدر اسلام و نیز ادامه طریق و روش اهل بیت علیهم السلام .

مهمترین ویژگى نهضت احیاگرى امام خمینى رحمه الله در تشخیص موانع و تحریفات و انحرافات عارض بر دین و جامعه دینى و سپس ارائه راهكارهاى جدى و اهتمام در اجراى آنها بود; چرا كه احیاى حقایق دینى بر شناخت دقیق موانع و آسیبهاى موجود در راه احیاى فرهنگ دینى متوقف است كه چنین امرى با توجه به جامعیت‏حضرت ایشان، به شكل بایسته و شایسته‏اى به وقوع پیوست . اكنون به بعضى از این موانع اشاره مى‏شود:

1- عدم احساس استقلال ملتها و خودباختگى آنها در برابر بیگانگان

از سویى سلطه فراگیر فرهنگ غرب و شرق بر جوامع اسلامى و باوراندن این مطلب كه چنین جوامعى بدون اتكاى بر فرهنگ غربى و شرقى نمى‏توانند به حیات خود ادامه دهند و از طرفى، تاثیرپذیرى برخى از روشنفكران داخلى از فرهنگهاى بیگانه، این باور را در آنها بوجود آورد كه با عدم اتكا بر قدرتهاى اجنبى، نمى‏توانند زنده باشند و یا حق حیات براى آنها ثابت نیست . و چنین تفكرى باعث جایگزینى فرهنگ بیگانه به جاى فرهنگ دینى و نقطه انحراف از اسلام ناب محمدى صلى الله علیه و آله گردید . امام خمینى رحمه الله در این زمینه مى‏فرمایند:

«یكى از مصیبتهاى مهمى كه براى ملت‏بار آوردند این كه ملت را نسبت‏به خودشان هم بدبین كردند . به این معنا كه ما اگر یك مریض پیدا كنیم در تهران، . . . مى‏گویند كه این جا نمى‏شود، بروید به انگلستان، بروید به پاریس، این مطلبى است كه از دست آنها براى ما پیدا شده است; یعنى ما خودمان را باختیم در مقابل آنها .» (11)

و بر این مساله گوشزد مى‏كنند كه:

«آن خودباختگیهایى را كه دولت‏سابق و دولتهاى سابق داشتند و چشم‏گو بودند . . . . آنها دیگر نباید باشد .» (12)

و در پیام خود به زائران بیت‏الله الحرام فرمودند:

«. . . به خود آیید و شخصیت اسلامى خود را بیابید; زیر بار ظلم نروید و هشیارانه نقشه‏هاى شوم جهانخواران بین‏المللى را كه در راس آنها آمریكا است، افشا كنید .» (13)

2- ایجاد اختلاف در جوامع مسلمین توسط قدرتهاى بیگانه

قدرت عظیم مسلمانان كه حاصل گسترش فراگیر اسلام در جهان خصوصا مغرب زمین بود و نیز ناسازگارى این پدیده مبارك با مذاق قدرتهاى بیگانه و استعمارگر، آنان را بر آن داشت تا در راستاى تضعیف و انحلال این قدرت بزرگ و نیز به منظور جلوگیرى از توسعه روزافزون اسلام، به ایجاد اختلاف در جوامع مسلمین بپردازند و با ترویج فرقه‏گرایى و ایجاد درگیریهاى مقطعى و قومى‏قبیله‏اى، مسلمانان را به خود مشغول كرده تا در سایه این ترفند استعمارى، هم قدرت عظیم و یكپارچه آنان را از بین ببرند و هم به مقاصد شوم خود و غصب سرزمینها و منابع مسلمین برسند; چرا كه تنها راه انحلال قدرت و عزت جوامع مسلمان را بر هم ریختن وفاق و وحدت كلمه آنها مى‏دانستند . حضرت امام خمینى رحمه الله با تشخیص این توطئه در جاى جاى پیامها و سخنرانیهاى خود، نسبت‏به این امر هشدار داده است . به یك نمونه دقت كنید:

«آمریكا و شوروى براى تضعیف اسلام و دولتهاى اسلامى، مشغول فعالیت از قبیل تفرقه‏افكنى و ایجاد تشنجات داخلى به دست عمال مزدور یا فریب خورده و برافروختن جنگ بین كشورهاى اسلامى و مستضعف جهان هستند .» (14)

3- تحجرگرایى و مقدس‏مآبى و عدم درك مقتضیات زمان و مكان

یكى از معضلات عمده در باب احیاى دین و اندیشه اسلامى، وجود تحجرگرایان و مقدس نماهاى وابسته است . امام خمینى رحمه الله در گوشزد كردن خطر این افراد براى دین و نظام این چنین مى‏فرمایند:

«امروز عده‏اى با ژست مقدس مآبى چنان تیشه به ریشه دین و انقلاب و نظام مى‏زنند كه گویى وظیفه‏اى غیر از این ندارند . خطر تحجرگرایان و مقدس‏نمایان احمق در حوزه‏هاى علمیه كم نیست . طلاب عزیز، لحظه‏اى از فكر این مارهاى خوش خط و خال كوتاهى نكنند . اینها مروج اسلام آمریكایى‏اند و دشمن رسول الله .» (15)

4- برداشتهاى انحرافى از بعضى روایات

یكى دیگر از موانع احیاى تفكر دینى، وجود برخى روایات و یا استنباطها و برداشتهاى نادرست از روایاتى است كه در منابع اسلامى آمده است; از جمله، روایاتى كه پرچمداران قیامها را، طاغوت معرفى كرده (16) و یا قیامهاى قبل از ظهور حجت را شكست‏خورده تلقى مى‏كند، (17) در حالى كه تمسك به چنین اخبارى از جهاتى ممنوع است; چرا كه برخى از آنها جعلى و برخى هم به موضوع و حادثه شخصى مربوط است . بعضى از روى تقیه صادر شده و قسمتى هم از برداشتهاى غلط ناشى بوده است . علاوه بر این، تمسك به چنین روایاتى با ادله قطعى عقلى و نقلى سازگارى ندارد; چرا كه آیات و روایات زیادى مثلا درباره امر به معروف و نهى از منكر، مبارزه و جهاد با دشمن و عدم پذیرش ظلم و . . . وارد شده است، كه با مفاد آن روایات در تعارض است .

در هر حال این هم یكى از چالشهاى موجود بوده است كه حضرت امام خمینى رحمه الله بارها در مقابل آن موضع‏گیرى كرده‏اند . ایشان در این خصوص مى‏فرمایند:

«ممكن است فراوان، روایت را نشان بدهند كه [بوسیله] عمال ظلمه و آخوندهاى دربارى در تعریف و تمجید سلاطین جعل شده است . به طورى كه ملاحظه مى‏كنید با دو روایت ضعیف چه بساطى راه انداخته‏اند و آن را در مقابل قرآن قرار داده‏اند . قرآنى كه جدیت دارد [كه] بر ضد سلاطین قیام كنید و موسى را به قیام علیه سلاطین وا مى‏دارد .» (18)

و در خصوص عدم لزوم تمهید و تحصیل مقدمات جهت ظهور حضرت حجت علیه السلام كه عقیده بعضى افراد غافل است، مى‏فرمایند:

«نظر بعضى عامى‏هاى منحرف آن است كه براى ظهور آن بزرگوار باید كوشش در تحقق كفر و ظلم كرد تا عالم را ظلم فرا گیرد و مقدمات ظهور فراهم شود، فانا لله و انا الیه راجعون .» (19)

5- استظهار ناقص از حكومت‏حقه اسلامى

برخى عقیده دارند تشكیل حكومت اسلامى تنها وظیفه امام معصوم علیه السلام است و هر حكومتى جز حكومت معصوم علیه السلام ناحق است . یكى از طرفداران این نظریه مى‏گوید:

«شما آن مصداق حاكم اسلامى را نشان بدهید، آنى كه معصوم از گناه باشد . آنى كه از هوا و هوس و حب ریاست و . . . به هیچ وجه در او اثر نكند، نشان بدهید، او بیاید میدان، جلو بیفتد، ملت مى‏افتد به پایش .» حضرت امام راحل رحمه الله در پاسخ به این نوع تفكر مى‏فرمایند:

«اعتقاد به چنین مطالبى یا اظهار آنها، بدتر از اعتقاد و اظهار منسوخ شدن اسلام است . . . هر كه اظهار كند كه تشكیل حكومت اسلامى ضرورت ندارد، منكر ضرورت اجراى احكام شده و جامعیت احكام و جاودانگى دین مبین اسلام را انكار كرده است .» (20)

6- جدایى دین از سیاست

یكى دیگر از عوامل انحراف و سقوط مسلمین از قدرت، تلقى جدا بودن دین از سیاست و نیز ترویج آن است . لازم به ذكر است كه ریشه چنین تفكرى به پایان قرون وسطى در اروپا بر مى‏گردد و پیدایش این تفكر در اروپا به منظور تقلیل و یا از بین بردن قدرت كلیسا و نیز فلسفه «اسكولاستیك‏» حاكم بر آن بود . بدیهى است وارد كردن چنین تفكرى در فرهنگ اسلامى سزاوار نبوده و امرى نابخردانه است . قیاس اسلام با مسیحیت موجود از جهاتى مع الفارق است: الف) رویكرد كلیساى سنتى در تبیین جهان و شكوفایى علم، متحجرانه بود در حالى كه چنین رویكردى مطرود اسلام است و با شكوفایى علم، مخالف نبوده است‏بلكه در تعالى آن كوشیده و در موقعیتهاى متعدد مشوق عالمان بوده است . ب) سیره و سنت عملى كلیسا، پرداختن به حوزه اخلاق و غفلت از حوزه‏هاى دیگر بود . تفكیك كار حكومت از كار خدا و دین و به عبارتى جدا انگارى نهاد دین از نهاد سیاست‏به صراحت در گفتار كشیشان مطرح بوده است . مارسل بوازار مى‏نویسد:

«در مسیحیت قرون وسطا، كشیشان به پیروان خود توصیه مى‏كردند كه به تزكیه و زهد و عبادت مشغول باشند و برنامه و روشى براى فعالیتهاى اجتماعى و مشاركت مردم در كارها ارائه نمى‏كردند .» (21)

در حالى كه اسلام چنین رویكردى را نپذیرفته و براى تمام شؤونات فردى و اجتماعى دنیوى و اخروى انسان برنامه ارائه كرده است . (22)

متاسفانه جوامع مسلمین از خطر این نوع تفكر در امان نماند و بعضى از عمال حكومتهاى مسلمین و نیز بعضى از روشنفكران وابسته، به ترویج و اشاعه این تفكر نامیمون در جوامع اسلامى پرداختند و اثرات نامطلوب آن هم بر این جوامع و جامعه اسلامى ایران، هویدا گردید و این خود، موجب وارد آمدن ضربه سنگینى بر پیكره قدرت سیاسى اسلام گردید . و این بود كه امام خمینى رحمه الله به مبارزه با این تفكر برآمد و بارها و بارها بر عدم جدایى دین از سیاست و نیز منحرف بودن كسانى كه به این قضیه دامن مى‏زنند، تصریح مى‏فرمودند كه در بخش ویژگیهاى نهضت احیاگرى امام خمینى رحمه الله به آن مى‏پردازیم .

7- تجدد خواهى روشنفكران متاثر از فرهنگ غرب و شرق

تاثیرپذیرى شتابزده از فرهنگ بیگانه و باور این نكته كه سعادت و رشد ما در گرو پذیرش بى چون‏وچراى فرهنگ و عملكرد بیگانه است، اثر هجوم افكار بیگانگان غربى و شرقى در كشورهاى اسلامى بود . این عامل نیز یكى از مشكلات مهم در استقرار فرهنگ و حكومت دینى و استقلال عزت اسلامى به شمار مى‏رفت . آنچه گذشت اشاره‏اى به بعضى از موانع و مشكلات موجود در راه احیاى تفكر دینى بود; اكنون به پاره‏اى از ویژگیها و مشخصه‏هاى نهضت احیاگرى امام خمینى رحمه الله مى‏پردازیم .

 

مشخصه‏هاى نهضت احیاگرى امام خمینى رحمه الله

بازسازى تفكر اسلامى از ناحیه حضرت امام خمینى رحمه الله در دو حوزه نظرى و عملى و با توجه به موانع فوق الذكر، صورت پذیرفت كه اكنون به بعضى از مؤلفه‏هاى این بازسازى اشاره مى‏شود .

1- مبارزه با سكولاریسم و تلقى جدایى دین از سیاست

سكولاریسم در لغت‏به معناى عرف‏گرایى و اعتقاد به اصالت امور دنیوى، جدا شدن دین از دنیا، غیر دین‏گرایى و . . . آمده است . (23) و بعضى نیز آن را مخالفت‏با شرعیات، روح دنیادارى، طرفدارى از اصول دنیوى و عرفى دانسته‏اند . (24) و معناى مصطلح و مشهور آن جدا شدن دین از دنیا است . سكولاریسم ابعاد و وجوهى دارد كه در هر كدام از آنها اسقاط دین از دنیا و ارتباطزدایى بین آن دو، مشخصه مهم آنهاست .

الف) سكولاریسم در باب فلسفه علم: یعنى بدون توجه به این كه در جامعه ما چه نظامى حاكم است و اخلاق و اقتصاد و مسائل قضایى و . . . ما چگونه بوده و چه ساختارى دارد، هر دانشمندى در حوزه علمى كه دارد مى‏تواند سكولاریستى بیاندیشد . بدین معنا كه ما براى فهم و تبیین پدیده‏هاى طبیعى و كیفیت رخ دادن آنها، به مطرح كردن یك اصل متافیزیكى و دینى و وحیانى محتاج نیستیم; چرا كه این امور یك سرى مباحث طبیعت‏شناسانه مى‏باشند و بحث در آنها این است كه علل و اسباب چنین امورى، مادى است .

 

ب) سكولاریسم در فلسفه اخلاق: در این بعد بر آنند كه با اتكا به تحقیقات و پژوهشهاى علمى و عقلى مبناى دین، اخلاق را مستقلا بوسیله عقل عملى و بدون استناد و اعتماد به وحى و داده‏هاى دینى تعریف كنند .

ج) سكولاریسم در فلسفه سیاست: چنین دیدگاهى كه از برجسته‏ترین مكاتب سكولاریسم بشمار مى‏آید در پى آن است كه نظام سیاسى جامعه و سیاست و نهادهاى اصلى سیاسى را از دخالتهاى دین جدا كند و به طور كلى در همه حوزه‏هاى اجتماعى به صورت كلان و فراگیر، دین و آموزه‏هاى دینى و قوانین و احكام دین مطرح نباشد بلكه صرفا بر اساس دستاوردها و تجربیات علم و دانش، روابط افراد جامعه و اخلاق اجتماعى و سیاسى آنها را تنظیم كند . (25)

 

با توجه به تعریفى كه از سكولاریسم شد، اسلام با هیچ یك از وجوه سه گانه مذكور سازگارى ندارد; چرا كه مفهوم همه آنها بر كنارى دین به طور كلى از صحنه‏هاى علمى و مسائل مدیریتى و سیاسى جامعه است .

حضرت امام خمینى رحمه الله با دور اندیشى خاص خود با این تفكر به مبارزه برخاست و تشكیل حكومت اسلامى از طرف ایشان، طلیعه مبارزه با این تز بود . «شاید بتوان ادعا كرد كه مهمترین حادثه‏اى كه به دست‏با كفایت امام فقید رحمه الله تحقق پیدا كرد، شكستن جو حاكم بر جوامع اسلامى بالاخص روحانیت و حوزه‏هاى علمیه، مبنى بر جدایى دین از سیاست‏بود . جوى كه استعمارگران، مستكبران و عده‏اى منحرف و نادان، زمینه‏ساز تحقق آن بودند .» (26) آن مرجع والا مقام در این خصوص مى‏فرمایند:

«اولین و مهمترین حركت [استعمار براى اخلال در كار روحانیت و حوزه‏هاى علمیه ] القاى شعار جدایى دین از سیاست است كه متاسفانه این حربه در حوزه و روحانیت تا اندازه‏اى كارگر شده است، جایى كه دخالت در سیاست، دون شان فقیه و ورود در معركه سیاسیون، تهمت و وابستگى به اجانب را همراه دارد .» (27)

ایشان از اول نهضت اسلامى تا پایان حیاتشان، با تكیه بر معارف اسلامى و سنت نبوى و ائمه علیهم السلام و تلاشهاى فراوان، توانستند مجددا دین را در عرصه اجتماع و سیاست وارد كرده و پس از مدتى كه خمودى، آن را فرا گرفته بود، احیا كنند .

امام خمینى رحمه الله جدایى دین از سیاست را دسیسه استعمارگران براى تسلط بر مسلمین مى‏داند آن جا كه مى‏فرماید:

«جدایى دین از سیاست را . . . استعمارگران درست كرده‏اند تا دین را از تصرف امور دنیا و تنظیم جامعه مسلمانان بر كنار سازند و ضمنا علماى اسلام را از مردم و مبارزان راه آزادى جدا كنند . در این صورت مى‏توانند بر مردم مسلط شده و ثروتهاى ما را غارت كنند .» (28)

و در باره سنت نبوى صلى الله علیه و آله در زمینه تشكیل حكومت اسلامى مى‏فرمایند:

«رسول الله صلى الله علیه و آله پایه سیاست را در دیانت گذاشته است; رسول الله صلى الله علیه و آله، تشكیل حكومت داده است تشكیل مراكز سیاست داده است .» (29)

و نیز فرمودند:

«بسیارى از احكام عبادى اسلام، منشا خدمات اجتماعى و سیاسى است، عبادتهاى اسلام، اصولا توام با سیاست و تدبیر جامعه است; مثلا نماز جماعت و حج و جمعه، در عین معنویت و آثار اخلاقى و اعتقادى، حایز آثار سیاسى است .» (30)

و بدین ترتیب، پیوند دین و سیاست را پس از جدایى در چند قرن، حاكم بر جامعه كرد . تشكیل حكومت اسلامى را كه طریق مبارزه با ظلم و اجراى عدالت‏بود، مى‏توان سواى از ایجاد پیوند بین دین و سیاست، یكى دیگر از احیاگرى‏هاى آن بزرگ مرد تاریخ معاصر دانست . ایشان در باب لزوم تشكیل حكومت اسلامى مى‏فرمایند:

«سنت و رویه پیغمبر اكرم صلى الله علیه و آله دلیل بر لزوم تشكیل حكومت است; زیرا اولا خود تشكیل حكومت داد . . . و ثانیا براى پس از خود به فرمان خدا، تعیین حاكم كرده است .» (31)

2- سیاست اسلامى، مؤلفه اسلامى

تعریف و تبیین سیاست اسلامى یكى از روشهاى امام راحل رحمه الله در مبارزه با تفكر جدایى دین از سیاست و نیز تشكیل حكومت اسلامى بود; زیرا قدرت‏طلبانى كه شعار جدایى دین از سیاست را سر مى‏دادند، براى دستیابى به اهداف خود، به یكى از شگردهاى فریبنده تمسك مى‏جستند و آن تعریف نادرست از سیاست و ترویج این تلقى در بین مردم بود . آنان حقیقت‏سیاست را در مكر و حیله و فریب براى تسلط بر دیگران، معرفى مى‏كردند و در پى آن با ترفند «دامن مردان خدا از آن منزه است .» به القاى تفكر خویش مى‏پرداختند . راستى اگر سیاست این باشد پس سر سلسله سیاستمداران به این معنا معاویة بن ابى سفیان است كه گاهى مردم غافل او را از حضرت على علیه السلام باهوشتر مى‏دانستند .

امام على علیه السلام در این خصوص مى‏فرماید:

«و الله ما معاویة بادهى منى و لكنه یغدر و یفجر . و لولا كراهیة الغدر لكنت من ادهى الناس و لكن كل غدرة فجرة و كل فجرة كفرة و لكل غادر لواء یعرف به یوم القیامة .» «سوگند به خدا، معاویه زیركتر از من نیست . و لیكن او بى‏وفا، حیله و خیانت كرده و معصیت و نافرمانى مى‏نماید . و اگر مكر و بى‏وفایى نكوهیده نبود، من زیركترین مردم بودم، ولى هر مكر و بى‏وفایى گناهى است و هر گناهى نافرمانى است و روز قیامت‏براى هر عهد و پیمان‏شكنى، پرچمى و نشانه‏اى است كه به آن شناخته مى‏شود .» (32)

به كاشف الغطاء كه خود از مصلحان بزرگ دین بود، گفتند: شما كه عالم دینى هستید چرا در سیاست دخالت مى‏كنید؟ ایشان در پاسخ فرمودند:

«اگر مقصود از سیاست، ارشاد مردم و نصیحت‏به حاكمان و هشدار دادن به آنها و همه مردم است تا گرفتار دام استعمار نگردند، این چیزى است كه من با تمام وجود در آن غرق هستم; زیرا آن را بر خود واجب مى‏دانم و در این خصوص در برابر خدا، احساس مسؤولیت مى‏كنم .» (33)

و حضرت امام خمینى رحمه الله به این مساله اشاره مى‏فرماید كه:

«به علماى دینى مى‏گفتند: مقام و شخصیت‏شما بالاتر از این است كه وارد سیاست‏شوید كه امرى دنیوى است .» (34)

یا مى‏گفتند: «قداست روحانیت‏باید محفوظ بماند .» (35)

و قداست هم این گونه پیش آنها معنا مى‏شد كه:

«روحانى باید به مسجد و مدرسه برود تا قداستش محفوظ بماند . بگویند آدم خوب و مهذبى است . آدمى است كه اگر نفتش را هم ببرند حرفى نمى‏زند و مى‏گوید: مال دنیا چه ارزشى دارد .» (36)

بدیهى است، سیاستى كه مورد تاكید اسلام و از مؤلفه‏هاى دینى است، چیزى غیر از دروغگویى و خدعه و فریب و نیرنگى مى‏باشد كه ویژگى قدرت‏طلبان و سلطه‏اندوزان و استعمارگران است‏بلكه سیاستى اسلامى در پى هدایت مردم به سوى سعادت و متنبه كردن آنها از توطئه دشمنان مى‏باشد . حضرت امام خمینى رحمه الله سیاست اسلامى را هدایت جامعه به سمت صلاح و سعادت، تعریف مى‏كنند (37) . و این است همان چیزى كه در نظام سیاسى اسلام به عنوان یك مؤلفه دینى و اسلامى مورد توجه است . و این تلقى از سیاست نه تنها از دین جدا نیست‏بلكه با آن عینیت دارد .

3- ولایت فقیه

یكى دیگر از موارد احیاى اندیشه دینى كه حضرت امام‏قدس سره آن را از قالب تئورى بیرون آورد و به مرحله فعلیت رساند، ولایت فقیه است . ایشان با مطرح كردن مساله ولایت فقیه، مصداق حكومت اسلامى در زمان غیبت را مشخص كرد . امام خمینى رحمه الله پس از استدلال به ادله عقلى و نقلى بر ضرورت وجود حكومت اسلامى كه در راس آن، ولایت فقها به عنوان قانون شناسان و دین‏شناسان است، محوریت‏حكومت اسلامى را به دست علما و دانشمندان دینى قرار داد و بدینوسیله توطئه اسلام منهاى روحانیت را نقش بر آب كرد . چنان كه فرمودند:

 

«اگر گفتند اسلام منهاى روحانیت، بدانید با اسلام موافق نیستند . این را براى گول زدن مى‏گویند . . . اسلامى كه گوینده اسلامى ندارد، این اسلام نیست .» (38)

4- تاسیس جمهورى اسلامى

پس از تبیین حكومت اسلامى و مبانى آن، مطرح شدن شكل آن از سوى امام راحل‏قدس سره خط بطلانى بود كه بر افكار متاثر از فرهنگ بیگانه، كشیده شد; یعنى كسانى كه تلاششان در حذف كلمه «اسلامى‏» از جمهوریت‏بود تا بدینوسیله انقلاب اسلامى را به سمت دول شرقى و غربى بكشانند، امام راحل با قاطعیت تمام در مقابل این تفكرات انحرافى بر جمهورى اسلامى تاكید و اصرار فرمود كه شكل حكومت، جمهورى اسلامى است نه یك كلمه كم نه یك كلمه زیاد . و باز فرمود:

«شكل حكومت ما جمهورى اسلامى است . جمهورى به معناى این كه متكى بر آراى اكثریت است . و اسلامى براى این كه متكى به قانون اسلام است . و دیگر حكومتها این طور نیستند كه تكیه بر قانون اسلام داشته باشند .» (39)

و در جاى دیگر فرمودند: «حكومت اسلامى، حكومتى است‏بر پایه قوانین اسلامى . در حكومت اسلامى استقلال كامل حفظ مى‏شود ما خواستار جمهورى اسلامى مى‏باشیم . جمهورى، فرم و شكل حكومت را تشكیل مى‏دهد و اسلامى یعنى محتواى آن فرم كه قوانین الهى است .» (40)

5- نقش زمان و مكان در اجتهاد

از آن جا كه فقه، در واقع تئورى كامل اداره شؤونات انسان است، پس بایستى بتواند در حوادث و رویدادهاى جدید جهانى، صاحب راى و واكنش متناسب با آنها باشد . امام خمینى رحمه الله با توجه به این نكته و با اعتقاد به اجتهادى كه بتواند در تمام شؤونات فردى و اجتماعى انسان و در عرصه‏هاى مختلف، متناسب با مقتضیات زمان و مكان، بپردازد، به احیاى این دو عنصر در اجتهاد پرداخت و همین امر در شكوفایى نهضت روشنگرى او نقش به سزایى داشت .

ایشان در خصوص توجه به این مساله مى‏فرمایند:

«یكى از مسائل بسیار مهم در دنیاى پر آشوب كنونى نقش زمان و مكان در اجتهاد و نوع تصمیم‏گیرى است .» (41)

و نیز در پیامى به اعضاى تشخیص مصلحت فرمودند:

«شما در عین این كه باید تمام توان خودتان را بگذارید كه خلاف شرع صورت نگیرد - و خدا آن روز را نیاورد - باید تمام سعى خودتان را بنمایید كه خداى ناكرده، اسلام در پیچ و خمهاى اقتصادى، نظامى، اجتماعى و سیاسى، متهم به عدم اداره جهان نگردد .» (42)

و باز فرمودند:

«این جانب معتقد به فقه سنتى و اجتهاد جواهرى هستم، ولى این بدان معنا نیست كه فقه اسلام پویا نیست، زمان و مكان دو عنصر تعیین كننده در اجتهادند . مساله‏اى كه در قدیم داراى حكمى بوده است، به ظاهر، همان مساله در روابط حاكم بر سیاست و اجتماع و اقتصاد یك نظام ممكن است‏حكم جدیدى پیدا كند بدان معنا كه با شناخت دقیق روابط اقتصادى و اجتماعى و سیاسى، همان موضوع اول كه از نظر ظاهر با قدیم فرقى نكرده است، واقعا موضوع جدیدى شده است كه قهرا حكم جدیدى مى‏طلبد . مجتهد باید با [بر] مسائل زمان خود احاطه داشته باشد .» (43)

البته بدیهى است كه منظور از پویا بودن، تجدید نظرطلبى در اصول و مبانى فقه نیست چنان كه بعضى چنین برداشتى را از زنده و جارى بودن فقه در همه اعصار، القا مى‏كنند غافل از این كه تجدید نظرطلبى را به ساحت ثابتات فقه، راهى نیست . و رهبر معظم انقلاب نیز در سخنان خویش به این نكته تصریح كردند . (44)

6- احیاى حج ابراهیمى و برائت از مشركان

این مساله نیز از اندیشه‏هایى بود كه با زمان و مكان پیش نرفته بود و امام رحمه الله آن را احیا كرد .

در پایان، شایان ذكر است اندیشه‏هایى كه در قالب تئورى مانده و به مرحله فعلیت نرسیده بود، از قبیل امر به معروف و نهى از منكر، جهاد در راه خدا، فرهنگ شهادت، نماز جمعه و وحدت مسلمین در برابر ظلم و ستم جهانى، نیز از نگاه ریزبین ایشان دور نماند و مشمول نهضت احیاى تفكر دینى او گردید .

در خصوص احیاى وحدت اسلامى و فراخوان اتحاد اسلامى، نویسنده‏اى از استرالیا چنین مى‏نویسد:

«وحدت اسلامى آرزوى تمام احیاگران مسلمان مخلص است . . . مى‏توان ادعا كرد كه در دوره‏هاى اخیر، هیچ یك از احیاگران مسلمان به اندازه امام خمینى رحمه الله به ایجاد وحدت اسلامى، اشتیاق و اعتقاد نداشته است . روشهایى كه امام به منظور دست‏یابى به وحدت اتخاذ كرد عبارت است از: آگاهى دادن به مسلمانان درباره این كه اختلافات آنها سطحى و جزیى است . ایراد سخنرانى درباره اهمیت رسیدن به وحدت و در واقع باز یافتن شرافت از دست رفته و شكست دادن استعمارگران و كسب استقلال واقعى . . . ایجاد جوى برادرانه به منظور بحث و تبادل نظر میان علماى شیعى و سنى . . . آشنا ساختن مسلمانان به معناى حقیقى و اولیه اشكال مختلف عبادتهاى اسلامى بویژه نماز جمعه و حج و . . .» (45)

دفاع از محرومان و مستضعفان نیز یكى از ویژگیهاى نهضت احیاگرى امام خمینى رحمه الله است كه ایشان به پیروى از مكتب انبیا به مبارزه با استضعاف پرداخت و بارها و بارها، به مسؤولان در خصوص اهمیت و توجه به این امر، هشدار مى‏دادند . ایشان در پاره‏اى از سخنانشان مى‏فرمایند:

«ما باید تمام تلاشمان را بنماییم تا به هر صورتى كه ممكن است‏خط اصولى دفاع از مستضعفین را حفظ كنیم .» (46)

بررسى ابعاد وسیع نهضت احیاى تفكر دینى امام خمینى رحمه الله در حوزه‏هاى مختلف نظرى و عملى، مجال دیگرى را مى‏طلبد . امید است‏با توجه به مسؤولیت‏خطیر حفظ دین و صیانت از آموزه‏هاى دینى بتوانیم در سایه كتاب و سنت و رهنمودهاى عالمان دین، خصوصا احیاگر بزرگ معاصر، حضرت امام، روح‏الله الخمینى، پاسدار و نگهبان شایسته‏اى براى دین و نظام اسلامى‏باشیم .

 

پى‏نوشت‏ها:

1) محقق و نویسنده .

2) داریوش عاشورى، دانشنامه سیاسى (فرهنگ اصطلاحات و مكتب‏هاى سیاسى)، انتشارات مروارید، تهران، چاپ ششم 1380، ص 72 .

3) مرتضى مطهرى، نهضت‏هاى اسلامى در صد ساله اخیر، انتشارات صدرا، چاپ بیست و پنجم، مهر 1378، ص 6 .

4) همان، ص 324 .

5) نحل/65 .

6) سید محمد ثقفى، احیاى هویت اسلام در انقلاب امام خمینى، مجموعه «بازسازى تفكر دینى در اندیشه امام خمینى‏» به كوشش على داستانى بیركى، چاپ و نشر عروج، ص 153 .

7) شیخ كلینى، اصول كافى، ج 1، باب البدع و الراى و المقاییس، ج 2، ص 70 .

8) علامه مجلسى، بحارالانوار، دار احیاء التراث العربى، بیروت، چاپ سوم، 1403 ق، 1983 م . ج 2، ص 72 .

9) سید حسن حسینى بلخى، امام خمینى و احیاى اندیشه فراگیر دین، مجموعه «بازسازى تفكر دینى در اندیشه امام خمینى‏» به كوشش على داستانى بیركى، چاپ و نشر عروج، چاپ اول 1380، ص 94 .

10) عماد بزى، مبادى و اصول احیاى دین بر مبناى اندیشه امام خمینى، مجموعه مقالات، ج 2، ص 439 .

11) امام خمینى رحمه الله، صحیفه نور، انتشارات وزارت ارشاد اسلامى، بهمن 1361، ج 5، ص 215 .

12) همان، ج 7، ص 85 .

13) همان، ج 9، ص 226 .

14) امام خمینى، صحیفه نور، پیشین، ج 18، ص 120 .

15) همان، ج 21، ص 91 .

16) شیخ حر عاملى، وسایل الشیعه، باب 13 از ابواب جهاد العدو و مایناسبه، حدیث 6، تحقیق مؤسسه آل البیت، انتشارات مهر، قم، چاپ دوم، 1414 ق، ج 15، ص 52 .

17) همان، ص 51 .

18) امام خمینى، ولایت فقیه، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، نشر عروج، چاپ هفتم، 1377، ص 135 .

19) اسلام ناب در كلام و پیام امام خمینى (تبیین آثار موضوعى، دفتر پنجم)، موسسه نشر آثار امام خمینى، چاپ پنجم، تابستان 79، ص 53 .

20) مجله حوزه، شماره 70- 71، ص 218- 217 .

21) مارسل بوازار، اسلام و حقوق بشر، ترجمه محسن مؤیدى، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، تهران، 1358، ص 104 .

22) جهت مطالعه بیشتر به مقاله قدسیت و عرفى بودن دین از نگارنده، منتشر شده در روزنامه ایران مورخ 15/8/80 مراجعه شود .

23) پرویز بابایى، فرهنگ اصطلاحات فلسفه، ص 361; عبدالرسول بیات و دیگران، فرهنگ واژه‏ها، چاپ و نشر باقرى، چاپ اول، 1381، ص 326 .

24) فرهنگ آكسفورد، ص 1062 .

25) ر . ك: على ربانى گلپایگانى، دین وسكولاریسم، كانون گفتمان دینى مركز مطالعات و پژوهشهاى فرهنگى حوزه علمیه، ص 10- 9 .

26) سید جواد ورعى، امام خمینى و احیاى تفكر اسلامى، مؤسسه چاپ و نشر عروج، چاپ اول، مهر 1378ص 226 .

27) امام خمینى، صحیفه نور، پیشین، ج 21، ص 91 .

28) امام خمینى، ولایت فقیه، پیشین، ص 19 .

29) امام خمینى، صحیفه نور، پیشین، ج 17، ص 138 .

30) امام خمینى، ولایت فقیه، پیشین، ص 156 .

31) همان، ص 25 .

32) نهج‏البلاغه، فیض الاسلام، خطبه 191، ص 648 .

33) محمدحسین كاشف الغطاء، السیاسة و الحكمة، ص 105، به نقل از امام خمینى و احیاى تفكر اسلامى، پیشین .

34) امام خمینى، صحیفه نور، پیشین، ج 8، ص 182 .

35) همان، ج 9، ص 135 .

36) همان، ص 182 .

37) ر . ك: همان، ج 13، ص 217 .

38) امام خمینى رحمه الله، صحیفه نور، پیشین، ج 6، ص 260 .

39) همان، ج 4، ص 37 .

40) همان، ص 157 .

41) امام خمینى رحمه الله، صحیفه نور، پیشین، ج 21، ص 61 .

42) همان .

43) همان، ص 98 .

44) ر . ك: سخنرانى رهبر معظم انقلاب حضرت آیة‏الله العظمى خامنه‏اى در حرم مطهر امام خمینى رحمه الله به ناسبت‏سیزدهمین سالگشت ارتحال امام .

45) عماد بزى، پیشین، ص 442 .

46) امام خمینى رحمه الله، صحیفه نور، پیشین، ج 20، ص 235 .