مزایای برخی شهرستانها برای ایجاد صنایع بیوتكنولوژی ( مطالعه موردی: موسسه پویا پژوهش قم )
مطلب حاضر برگرفته از نظرات مهندس امیرحسین زاهدی موحد، مدیرعامل مؤسسة پویاپژوهش است كه در گفتگو با گروه بیوتكنولوژی شبكة تحلیلگران تكنولوژی ایران در رابطه با مزایای نسبی شهرستان قم برای استقرار برخی شركت‌های فعال در زمینة بیوتكنولوژی بیان شده است:
آغاز فعالیت از قم
مؤسسة پویاپژوهش، در سال 1379 با هدف حمایت از پژوهش‌های كاربردی محققان كشور، در شهر قم آغاز به كار نمود. نكتة مهمی كه در مورد مؤسسة پویاپژوهش باید ذكر شود، آن است كه این مجموعه صرفاً آغاز فعالیت‌هایش از شهر قم است و هیچ تعصبی در این باره كه حوزة كار این مؤسسه فقط در محدودة قم باشد وجود ندارد.
به نظر می‌رسد اگر شركت‌های كوچك و نوپایی هم‌چون پویاپژوهش، فعالیت خود را از شهر بزرگی مثل تهران آغاز كنند، امكان رشد و توسعه را پیدا نكرده و نهایتاً در برابر شركت‌های بزرگ و باسابقه، از عرصة رقابت حذف می‌شوند. در حالی‌كه اگر فعالیت خود را از شهرهای كوچك آغاز كنند، پس از گذشت چند سال و كسب تجربه‌های موفق، می‌توانند حوزة فعالیت‌های خود را به شهرهای بزرگ هم منتقل نمایند. نكتة مهم این است كه اگر خواهان موفقیت در عرصة تكنولوژی و سرمایه‌گذاری هستیم، بهتر است از این قاعدة كلی تبعیت نماییم: اهداف را بلند ولی پله‌های حركت را كوتاه در نظر بگیریم.
مزایای نسبی شهر قم برای استقرار واحدهای صنعتی و تحقیقاتی
به‌طوركلی برای استقرار و فعالیت واحدهای صنعتی و تحقیقاتی، تفاوت چندانی بین شهرها و حتی كشورها وجود ندارد؛ به‌ویژه اگر هدف، "تحقیق و توسعه" در زمینة تكنولوژی‌های نو مانند بیوتكنولوژی باشد. با این حال، شهرستان قم از یك‌سری مزایای نسبی برخوردار است كه موقعیت ممتازی را برای تأسیس واحدهای صنعتی در این شهر فراهم آورده است؛ مانند:
1- وجود چهار شهرك صنعتی در این شهر
2- تولید برخی از محصولات سنگین صنعتی در قم،
3- نزدیك بودن به تهران البته به نحوی‌كه مشمول قانون ممنوعیت راه‌اندازی واحدهای صنعتی تا فاصلة 120 كیلومتری تهران نمی‌شود.
4- عبور چهار خط انتقال نیروی كشور از استان قم كه نیاز واحدهای صنعتی تأسیس شده در این ناحیه را از نظر انرژی برطرف می‌كنند.
5- برخورداری استان قم از امكانات رفاهی و مكان‌های اقامتی. برای مثال، این شهر همانند چند شهر بزرگ كشور، دارای هتل‌های پنج‌ستاره است.
6- وجود نیروی انسانی ماهر و تحصیل‌كرده در قم كه جایگاه این شهر را بالاتر از میانگین كشوری قرار داده است. از جمله دلایل این وضعیت، می‌توان به نزدیكی شهرستان قم به تهران، رتبه‌بندی قم در زمرة منطقة دو كشور در كنكور سراسری سال‌های گذشته و حضور بسیاری از متخصصان تهرانی در شهر قم برای گذراندن دورة طرح خدمت نیروی انسانی، اشاره كرد.
7- وجود سرمایه‌های سرگردان در قم كه بر اساس یك بررسی دقیق آماری كه در سال 1379 صورت گرفت، میزان این سرمایه‌ها در این استان بیش از 300 میلیارد تومان است.
به همین دلیل، استان قم از نظر آمادگی برای سرمایه‌گذاری در عرصة تحقیقات و تكنولوژی، از پتانسیل بالایی برخوردار است كه باید به نحو صحیح، جهت‌دهی و سامان‌دهی شود.
بیوتكنولوژی نوین نیاز چندانی به آب ندارد
از جمله ایرادات و نكات منفی كه گاهی در مورد استقرار واحدهای صنعتی بیوتكنولوژی در استان قم یا استان‌های مشابه ذكر می‌شود، مسئلة كمبود آب در این شهرهاست؛ اما باید توجه داشت كه برخلاف تصور رایج، صنعت بیوتكنولوژی نیاز زیادی به آب ندارد. به‌عبارت دیگر، این فناوری مصرف‌كنندة آب نیست؛ بلكه آب را وام گرفته و دوباره باز می‌گرداند. یعنی حتی در صنایع تخمیری بیوتكنولوژی كه محیط‌های كشت چند هزار لیتری در آن تهیه می‌شوند، قسمت اعظم آب مورد استفاده در پروسه، پس از مرحلة تولید و تخلیص محصول، دوباره به سیستم بازگردانده می‌شود. بنابراین، صنایع بیوتكنولوژی فقط آب را برای استفاده در چرخة تولید، وام گرفته و دوباره به طبیعت باز می‌گردانند.
مثال بارز این ادعا، شركت "زیست‌فناور سبز" قم است كه كودهای زیستی فسفاته تولید می‌كند. این شركت، كل آب مورد نیاز مرحلة تولید خود را با خرید یك دستگاه تصفیه آب، به ارزش حدود هفتصد هزار تومان تأمین نموده است و در حال حاضر، به كمك این دستگاه، آب تمیز با كیفیت در داخل این مجموعه، تولید، مصرف و دوباره بازیابی می‌شود.
پتانسیل بالای محیطزیست قم و شهرهای مشابه برای ایجاد صنایع بیوتكنولوژی
از دیگر مزایای مناطقی مانند قم برای استقرار صنایع بیوتكنولوژی، داشتن محیطزیست مقاوم در برابر آسیب است؛ چون توان زیستی و اكولوژیك مناطق كویری نظیر قم، در مقایسه با مناطق شمالی كشور كه از پوشش طبیعی حساس برخوردارند، بسیار بالاتر است، احداث واحدهای صنعتی در این مناطق، صدمات كمتری را به محیطزیست وارد می‌كند. از این رو، صنایع بیوتكنولوژی نه‌تنها موجب تخریب محیطزیست كویری قم نمی‌شوند، بلكه در موارد زیادی می‌توانند باعث بهبود وضعیت آن شوند. برای مثال، برخی از ضایعات صنایع بیوتكنولوژی كه به‌راحتی جنگل‌های سرسبز و آسیب‌پذیر شمال را نابود می‌كنند، به آسانی و طی چند مرحلة تصفیة مقدماتی كه ساده و كم‌هزینه هستند، در كویر رها می‌شوند. جالب این‌كه، در اغلب موارد، همین ضایعات و پساب‌ها بعداً به كانونی برای رشد و تقویت پوشش گیاهی فقیر اما مقاوم منطقه تبدیل می‌شوند.
تلاش برای توزیع واحدهای بیوتكنولوژی در نقاط مختلف كشور بر اساس مزایای نسبی منطقه
از جمله مسایلی كه می‌تواند در رشد و بالندگی صنعت بیوتكنولوژی در كشور مؤثر واقع شود، تلاش برای توزیع متوازن و اصولی نیروهای متخصص بیوتكنولوژی و به تبع آن، واحدهای پژوهشی و تولیدی بیوتكنولوژی در مناطق مختلف كشور است. این امر، علاوه بر تمركززدایی از تهران و ایجاد صنایع اشتغال‌زا در مناطق دور از مركز، موجب كاهش رقابت‌های ناسالم و مخرب بر سر اجرای طرح‌های تحقیقاتی و تولیدی شده و از سوی دیگر، رقابت‌های سازنده را بین محققان و سرمایه‌گذاران، تقویت می‌نماید.
بخشی از مشكلات فعلی كشور، ناشی از تفكر غلطی است كه كل ایران را در تهران خلاصه می‌كند و اكثر سرمایه‌گذاری‌ها را در عرصه‌های گوناگون تكنولوژی، به سمت این منطقه سوق می‌دهد. در حالی‌كه بهتر است صنایع به نقاط مختلف كشور هدایت شوند و فقط مجموعه‌های نظارتی و راهبردی، در تهران متمركز شوند.
خروج از مركز، در مورد اغلب تكنولوژی‌ها به‌ویژه بیوتكنولوژی، می‌تواند نتایج بسیار مثبتی را برای صنعت كشور به ارمغان بیاورد. البته بدیهی است كه در مورد تكنولوژی‌های گوناگون، هر منطقه‌ای مزایای نسبی خاصی دارد كه محیط را برای استقرار و توسعة صنایع مختلف مناسب‌تر می‌كند. بنابراین، شناسایی این ویژگی‌ها و مزایا از ملزومات اولیة توسعة صنعت است. به‌عنوان مثال، مناطق شمالی ایران به لحاظ جاذبه‌های گردشگری، بستر مناسبی برای توسعة صنعت توریسم به‌شمار می‌روند، اما باید توجه كرد كه این مسئله نمی‌تواند توجیهی برای استقرار واحدهای بیوتكنولوژی یا دیگر صنایع در همان منطقه باشد. در یك جمع‌بندی كلی، استقرار صنایع گوناگون در شهرها و مناطق مختلف كشور باید كاملاً هدفمند و بر اساس اصول مكان‌یابی و پتانسیل‌های خاص منطقه صورت گیرد. در این راستا، طبیعی است كه اگر قرار باشد صنایع وابسته به بیوتكنولوژی در خراسان یا آذربایجان ایجاد شوند، بهتر است رویكرد غالب آن‌ها به بیوتكنولوژی كشاورزی و غذایی باشد؛ یا شهرستان قم و محلات به‌ترتیب از پتانسیل‌های خوبی برای پرداختن به بیوتكنولوژی دام و گل‌های زینتی برخوردار هستند. مناطق جنوبی كشور هم توان خوبی برای پرداختن به بیوتكنولوژی دریایی دارند.