نویسنده : منیره شریعت جو
بازدید : 243
{باقر شریف قرشی کیست؟}
باقر شریف القرشی متولد سال 1926 م/ 1344ق در شهر نجف، فرزند شیخ شریف قرشی نجفی از علمای نجف که جد وی مرحوم شیخ مهدی قرشی از شاگردان مرحوم میرزای بزرگ شیرازی بوده، دیده به جهان گشود. القرشی (به فتح قاف و سکون یا فتح راء) یکی از خاندان های شناخته شده در نجف می باشد.
وی از سال 1380 هجری قمری به درس خارج فقه و اصول پرداخت و از محضر اساتید بزرگی همچون سید موسی البعاج، شیخ بشیر العاملی، شیخ محمد تقی الایروانی، مرحوم آیت الله العظمی مرعشی نجفی، شیخ محمد طاهر آل شیخ راضی، مرحوم آیت الله العظمی خویی، شهید آیت الله العظمی سید محسن حکیم بهره برد. شیخ باقر شریف القرشی هم اکنون از نویسندگان و محققان حوزه علمیه نجف اشرف به شمار می روند که در سال 1382 به پاس تألیفات ارزنده ایشان در زمینه تاریخ معصومین (ع)، جایزه ویژه پنجمین دوره کتاب سال ولایت که اختصاص به کتاب های منتشره در باره معصومین (علیهم السلام) دارد طی سفری که ایشان بعد از سقوط رژیم صدام به ایران داشتند به ایشان اهدا گردید. وی هم اکنون در شهر نجف اشرف به تحقیقات خویش مشغول می باشند.
{آثار و تألیفات}
تاکنون حدود پنجاه اثر از این محقق به چاپ رسیده است که 46 اثر آن راجع به أهل بیت (علیهم السلام) و بقیه راجع به ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی ، تربیتی و ... اسلام مربوط می گردد. ایشان موسوعه الامام الصادق را که در 7 مجلد به چاپ رسیده را بهترین کتاب خود که زحمت زیادی برای آن کشیده اند می داند.
1. حیاه المحرر الاعظم الرسول الاکرم محمد (ص) – 3ج
2. موسوعه امیرالمؤمنین (ع) – 11ج
3. حیاه سیده النساء فاطمه الزهرا (س)
4. حیاه الامام الحسن (ه) – 2ج
5. حیاه الامام الحسین (ع) –3ج
6. حیاه الامام زین العابدین (ع) – 2ج
7. حیاه الامام محمد الباقر (ع) – 2ج
8. موسوعه الامام جعفر الصادق (ع) – 7ج
9. حیاه الامام موسی بن جعفر (ع) – 2ج
10. حیاه الامام الرضا (ع) – 2ج#
11. حیاه الامام الجواد (ع)
12. حیاه الامام الهادی (ع)
13. حیاه الامام الحسن العسکری (ع)
14. حیاه الامام المهدی (عج)
15. العباس بن علی رائد الکرامه والفداء فی الاسلام
16. حیاه الشهید الخالد مسلم بن عقیل (ع)
17. السیده زینت رائده الجهاد فی الاسلام
18. أهل البیت فی رحاب القرآن
19. أهل البیت فی ضلال السنه النبویه
20. أخلاق النبی و أهل بیته
21. مؤتمر السقیفه: دراسه موضوعیه لاخطر حادث فی تاریخ الاسلام السیاسی
22. النظام السیاسی فی الاسلام
23. نظام التربوی فی الاسلام
24. النظام الاجتماعی فی الاسلام
25. نظام الاسره فی الاسلام
26. النظام الاقتصادی فی الاسلام
27. انظمه الحکم والاداره فی الاسلام
28. العمل و حقوق العامل فی الاسلام
29. هذه هی الشیعه
30. بحوث عقائدیه مقارنه
31. الشیعه والصحابه
32. السجود علی التربه الحسینیه
33. أضواء علی زیاره أهل القبور
34. سلامه القرآن من التحریف
35. الفقه الاسلامی تأسیس اصالته
تاکنون بخشی از این آثار به زبان های مختلفی ترجمه گردیده که در مراکز مختلف علمی نیز مورد استفاده قرار دارند. از جمله کتاب هایی که تاکنون به زبان فارسی ترجمه گردیده اند به این کتاب ها - به همراه مترجمشان - می توان چنین اشاره کرد:
زندگانی امام حسن (ع)، فخرالدین حجازی؛
تحلیلی از زندگانی امام سجاد (ع)، محمد رضا عطایی؛
تحلیلی از زندگانی امام کاظم (ع)، محمد رضا عطایی؛ #
پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا (ع)، سید محمد صالحی؛
تحلیلی از زندگانی امام هادی (ع)، محمدرضا عطائی؛
زندگانی امام حسن عسکری (ع)، سید حسن اسلامی
ترجمه ای دیگر با عنوان تحلیلی از زندگانی امام حسین عسکری (ع) از محمد رضا عطائی؛
زندگانی حضرت ابوالفضل العباس، سید حسن اسلامی
حقوق کارگز از دیدگاه سرمایه داری، کمونیسم و اسلام توسط هادی انصاری
{شمه ای از خصوصیات تألیفات باقر شریف قرشی}
1. بدین لحاظ که شیخ باقر شریف قرشی توانستند با توجه به اختناق شدیدی که در عراق نسبت به چاپ کتاب های دینی به خصوص در زمان رژیم صدام وجود داشت به تألیف و چاپ کتاب هایی در زمینه اهل بیت (ع)، تشیع و عقاید اسلامی دست بزنند بسیار حائز اهمیت است. ایشان می گویند: «برای چاپ به خاطر سانسور و نظارت شدید بر چاپخانه ها ... برای نشر آثار دینی شیعه به برخی چاپخانه ها پول داده تا آثار را منتشر کنند و نام مؤسسات نشر لبنان، دمشق، قاهره و مانند آن را می آوردیم تا آثار منتشره ضبط نشود».
2. توجه مؤلف در نگارش تألیفات به مسائل و نیازهای زمانه ویژگی دیگر تألیفات ایشان راجع به اهل بیت (ع) و ابعاد مختلف نظامات اسلامی می باشد. به گونه ای که ایشان انگیزه اصلی خود از نگارش سیره الائمه الطاهرین (ع) را از زمانی می دانند که در گفتگویی با شهید محمد باقر صدر از طرف شهید چنین ذکر شد که کار علمی، موضوعی و روشمند در زمینه اهل بیت (علیهم السلام) صورت نگرفته است. و نیز زمان عبدالکریم قاسم که تفکرات کمونیستی در حال گسترش بود ایشان با مطالعات خود در این زمینه به نگارش کتاب های مختلفی از جمله العمل و حقوق العامل فی الاسلام، فی انظمه الحکم و الاداره دست زدند.
3. مراجعه به کتاب های شیعه و سنی و استنادات آن ها و پرهیز از مراجعه صرف به کتاب های شیعی از خصوصیت دیگر تألیفات ایشان به شمار می رود.#
4. با مراجعه به تألیفات ایشان در باره اهل بیت (ع) می توان سبک بخصوصی از تاریخ نگاری را ملاحظه نمود. ایشان در تاریخ نگاری از مراجعه صرف به کتاب های تاریخی پرهیز کرده و مبنای کار خویش در تألیف تاریخ أهل بیت (ع) را احادیث و روایاتی که از آنان رسیده است قرار داده که با نثری روان نقل کرده و حوادث تاریخی را از دل آن بیرون می کشد. که خود منبع مهمی در دستیابی خوانندگان به احادیث ائمه (ع) در زمینه های مختلف فقهی، علمی، سیاسی و ... که به صورت های مختلف از ائمه (ع) به دست ما رسیده است به شمار می رود. نویسنده حتی دعاهایی که معصومین (ع) در شرایط گوناگون ارائه داده اند را نیز آورده است.
5. علاوه بر این که نقل و بررسی احادیث ابعاد مختلف زندگی اهل بیت (ع) را از زبان خود آنان برای خوانندگان روشن می سازد، مؤلف به اوضاع زمانه به لحاظ سیاسی، علمی، اجتماعی، اقتصادی، مذهبی و ... نیز توجه داشته و با دادن اطلاعاتی به خواننده، به بررسی جایگاه معصومین (ع) با توجه به روایات می پردازد.
6. به لحاظ محتوایی نویسنده سعی در مطرح نمودن ابعاد تازه و مطرح نشده تاریخ معصومین (علیهم السلام) داشته اند. به عنوان نمونه ایشان به بعد دیگری از زندگی امام سجاد (ع) که علاوه بر زهد، بانی تمدن اسلامی و سازنده دوباره اسلام بودند پرداخته و این که این امام شهر مدینه را مرکزی علمی ساختند، و تحلیل اثر امام سجاد (ع) در رساله الحقوق و صحیفه سجادیه، زندگی و حیات علمی امام (ع) از زمره آن است. ایشان در بخشی از کتاب خود در باره حیات علمی امام سجاد (ع) چنین آورده اند: «امام سجاد (ع) مسجد پیامبر (ص) را محل مرکز مدرسه خود قرار داد و در شبستان مسجد بحث و مذاکرات خود را برعلما و فقها القا می فرمود و این مباحث شامل علم فقه، تفسیر، حدیث، فلسفه، علم کلام و قوانین رفتار و اخلاق بود...».
7. تألیفات ایشان علاوه بر این که ابعاد مختلف زندگی ائمه (ع) را نشان داده اطلاعات مهمی نیز راجع به اصحاب و شاگردان ائمه (ع) نیز به خوانندگان ارائه می دهد که تلاش ایشان در رجال شناسی را نشان می دهد.#
8. ویژگی دیگر نگارش کتابهای تاریخی این مؤلف این است که در هر چند ایشان در ارائه اطلاعات تاریخی به احادیث و روایات رسیده از ائمه (ع) توجه خاص داشته اند اما به نقل صرف آنان نیز اکتفا نکرده و به لحاظ صحت و سقم احادیث از روش حدیث شناسی شیعه که بررسی راوی و روایت به لحاظ سندی و عقلانی است استفاده نموده اند.
9. ایشان در جای جای بحث که به لحاظ تاریخی با دیدگاه های متفاوت و گاه متضاد روبرو هستیم آن ها را مطرح کرده و سپس به نقد و بررسی آراء مختلف پرداخته و آن چه به نظر مؤلف صحیح به نظر می رسد ارائه گردیده است از جمله در باره تعداد همسران امام حسن (ع)، ولایتعهدی و شهادت امام رضا (ع) و مسائل مختلف دیگر.
10. یکی از مسائل مطرح در تاریخ این است که آیا می توان نویسنده کاملا بی طرف داشت یا خیر؟ و از آن جایی که عقاید هر شخص خواه ناخواه در زاویه دید گوینده و نویسنده تأثیر می گذارد – که البته داشتن زاویه دید با طرفداری مغرضانه تفاوت دارد - در تألیفات شیخ باقر شریف قرشی ضمن این که ایشان یک عالم شیعی بوده و استناد ایشان در تاریخنگاریشان به احادیث ائمه (ع) است ویژگی خاصی می بینیم. بر خلاف روش برخی افراد و مکاتب که ابتدا دیدگاه خود را مشخص نموده و سپس با آوردن یک سری دلایل جریان مربوط به خود را به حق جلوه می دهند، ایشان سعی نموده اند حوادث تاریخی و تاریخ معصومین (ع) را با آوردن احادیث ائمه (ع) و دلایل عقلانی خود ارائه کرده وحقانیت آنان را اثبات نماید.
{هارون الرشید و امام کاظم (ع)}
اکنون نمونه ای از نوشته این مؤلف ارجمند را در باره بخشی از تاریخ زندگی امام کاظم (ع) نقل می کنیم: این مطلب از کتاب تحلیلی از زندگانی امام کاظم (ع)، ج 1 ص 192 نقل شده است:#
«پسرم! این پیشوای مردم [امام کاظم (ع)] و حجت خدا بر خلق و خلیفه او بر بندگان است و من در ظاهر، آن هم با سلطه و زور زمامدار مردمم. به خدا سوگند که اگر او در امر خلافت با من بستیزد من آن عضوی را که دو چشمش در آن است از او می گیرم – کنایه از این که سرش را از تن جدا می کنم – سلطنت نازا است و خویشاوندی نمی شناسد ... پسرم! این شخص وارث علم انبیاست، این موسی بن جعفر است، اگر علم و دانش درست بخواهی نزد این است».
در پایان نیز دو مصاحبه که با شریف باقر القرشی صورت گرفته است جهت استفاده و آشنایی بیشتر خوانندگان ارائه می شود. مصاحبه اول که توسط روزنامه کیهان صورت گرفته است شامل مباحثی در باره پیامبر (ص)، کتاب سیره پیامبر اکرم (ص) که جزو آخرین کتاب هایی است که تألیف نموده اند و اطلاعاتی راجع به سبک نگارش کتاب هاست که خود در مورد آن توضیح داده اند می باشد و مصاحبه دوم که در کتاب ماه دین به چاپ رسیده است اطلاعاتی راجع به بیوگرافی ایشان و چگونگی تألیف کتاب ها و ...ارائه شده است.
{مصاحبه روزنامه کیهان با استاد باقر شریف القرشی}
م- آزاد اردبیلی
هر دو عالم، یک فروغ روی اوست
اشاره: 17 ربیع الاول سرآغاز تابش خورشید وجود انسانی است که گل سرسبد خلقت نام گرفته و به واقع بهانه ای برای آفرینش آسمان ها و زمین بوده است همو که مولا در حقش فرمود: «لولاک لما خلقت الافلاک». محمد (ص) آن یگانه، آن بی همتا و آن سرور تمام انبیا و رسولان، در چنین روزی زاده شد تا نور امید را در دل های بشریت خسته از نامردمی ها بتاباند.
این مناسبت خجسته و تاریخی ما را بر آن داشت که خدمت علامه حجت الاسلام «باقر شریف القرشی» برسیم تا با طرح سؤالاتی چند با برخی از ابعاد مربوط به میلاد آن دردانه هستی آشنا شویم. «باقر شریف القرشی» نامی آشنا در میان تمام محققان و اندیشمندان حوزه علوم و تاریخ اهل بیت (ع) است. # وی در طول شصت سال با تألیف و نگارش بیش از 70 اثر پیرامون سیره و زندگی ائمه طاهرین (ع) و نیز مسائل و موضوعات اسلامی، خدمات شایانی به اسلام و اهل دیانت در سراسر جهان تقدیم داشته است. علامه قرشی که ساکن نجف اشرف است اخیرا به ایران سفر کرده و با حضور شخصیت ها و فرهیختگان کشورمان ملاقات هایی داشته است. حضور او در شهر قم فرصت مغتنمی بود که به بهانه انتشار آخرین مجموعه از کتاب های تحقیقی او در سیره اهل بیت یعنی زندگی رسول اکرم (ص) گفت و گویی را با وی در مورد مسائل مربوط به میلاد حضرت ختمی مرتبت انجام دهیم که از نظرتان می گذرد.
س: دین و آئین رایج د رجامعه زمان ولادت رسول اکرم (ص) چه بود و آن حضرت در دوران جوانی و پیش از مبعوث شدن به پیامبری از چه آئینی پیروی می کرد؟
رسول اکرم (ص) و خاندان معظم هاشمی از دین خلیل (ع) پیروی می کردند. بر طبق روایات و اخبار وارده از اهل بیت (ع)، تمام خاندان بنی هاشم پایبند دین شیخ الانبیاء حضرت ابراهیم (ع) بودند اما در بقیه نقاط جهان عرب و در رأس آن مکه و مدینه، مردم عموما به بت پرستی و پرستش بتهای مختلف مشغول بودند به طوری که در خانه کعبه معظمه 360 بت قرار داشت که بزرگ ترین آن ها هبل بود که خدای ابوسفیان به شمار می رفت.این بت ها از دیوار کعبه آویخته شده بودند. وقتی خداوند رسول اکرم را به رسالت مبعوث کرد آن حضرت پس از فتح مکه به اتفاق امام علی (ع) در حالی که آن حضرت بر بالای دوش پیامبر رفته بود آن ها را سرنگون کرد و منهدم ساخت آن حضرت هبل یعنی همان خدای ابوسفیان را برداشت و بر زمین کوبید و آن را شکست و در باب معروف به باب شیبه دفن کرد از این رو مستحب است که حاجی وقتی می خواهد وارد مسجدالحرام شود با کفش از مدخل باب بنی شیبه وارد شود یعنی همان موضعی که آن بت ها دفن شده اند تا به این طریق نسبت به آن بت ها ابراز تنفر کند. همچنین پدیده دیگری که در آن دوران رایج بود رواج ربا و رباخواری در میان تجار قریش بود آنان دختران و زنان و فرزندان خود را نزد کسی که از او اجناس و پول می گرفتند گرو می گذاشتند،# همچنین زنده به گور کدن دختران از پدیده های زشت رایج دیگر بود. به طوری که نقل است یکی از اصحاب پیامبر، پیش از اسلام هشت دختر را زنده به گور کرده بود. در آن اوضاع و احوال، قوی ضعیف را غارت می کرد وهمه جای جزیره العرب را فضای تیره و تار جهالت و آداب و رسوم غلط جاهلی فرا گرفته بود هیچ کورسویی از نور اندیشه و آگاهی و پیشرفت به چشم نمی خورد تا آن که خداوند بر انسانیت منت نهاد و پیامبرش را برانگیخت تا نظامی را به ارمغان آورد که باعث رشد و پیشرفت زندگی و درخشش حیات بشری شود؛ نظامی که در آن نه ریا بود و نه غرور و نه ربا و نه چپاول و حق کشی و نه هیچ یک از رذایل و صفات اخلاقی ناپسند و پیامبر همه آنها را از بین برد. سؤالی که برای خیلی ها مطرح است این که در تاریخ آمده که همزمان با ولادت پیامبر اسلام (ع) اتفاقاتی غیر معمول در جهان پیوسته از قبیل شکافتن طاق کسری، فرو ریختن 14 کنگره از کاخ مدائن، خشک شدن دریاچه ساوه، خاموش شدن آتشکده زردشتیان ومسائلی از این قبیل.
س: به نظر شما که در سیره پیامبر مطالعاتی داشته اید آیا این اتفاقات واقعیت خارجی دارند و اگر دارند راز و رمز آنها چه بوده است؟
عده ای از مورخان سیره نویس همچون واقدی، ابن کثیر و در رأس آن ها ابن هشام به تفصیل به این حوادث و رخدادها پرداخته اند. این حوادث واقعیت دارند و هدف از آنها اشاره به این بود که بگوید ستاره ای در آسمان دنیا بدرخشیده که همان وجود نازنین رسول الله است. اشاره به این که ستاره ای به دنیا آمده که مسیرزندگی را تغییر خواهد داد و وقوع این رخدادها خبر از پیدایش نور عظیمی می داد که زداینده کفر و جهل بود، او می آمد تا پرچم اندیشه و آگاهی انسانی را برافراشته سازد چرا که منبع فکر و آگاهی و تحلول، عبادت خداوند، آن خالق هستی و حیات بخش موجودات و وقتی انسان پروردگارش را شناخت و دین آسمانی را پذیرفت دیگر جایی برای تجاوز و ظلم و جور و غارت و چپاول نخواهد بود و انسان احساس خواهد کرد که قدرتی بزرگ وجود دارد که کارهای او را برنامه ریزی می کند و در قبال هر کار زشت و ظلم او، وی را بازخواست خواهد کرد و طبیعی است که انسان در این صورت از ارتکاب هرگونه ظلم و حق کشی نسبت به هم نوع و برادر دینی است خودداری خواهد کرد.
#
س: علت اختلاف مورخان در باره روز ولادت بزرگ ترین پیامبران آسمانی و خاتم پیغمبران چیست؟
شما اگر بدانید که حکومت بنی امیه و خاندان اموی چه بر سر اسلام آورده، آن موقع جواب این سؤال را خواهید یافت. سرمنشأ اختلاف اقوال و روایت ها در خصوص تاریخ ولادت پیامبر، وجود عده ای راوی و جاعل حدیث است، این تشتت روایت در مورد تدفین و تکفین پیامبر هم وجود دارد، به طوری که راویان، در این باره ده جور روایت نقل کرده اند، قطعا کسانی که با تاریخ اسلام آشنایی دارند به روشنی می دانند که حکومت امویان کمر به مبارزه با رسول خدا و خاموش کردن نور رسالت او بسته بودند. به طوری که معاویه در دروان خلافتش وقتی گروهی از مردم شام به نزد او آمدند تا ترتیبی اتخاذ کنند که در سرزمین شام، قرآن آموزش داده شود گفت: شما اشعار جاهلی را تبلیغ و ترویج کنید چون این اشعار برای من محبوب تر هستند. به نظر من تنها حادثه ای که در تاریخ اسلام مورد اتفاق نظر مورخان و راویان است شهادت امام حسین (ع) در روز دهم محرم است اما در خصوص دیگر حوادث و رویدادهای اسلامی، میان راویان اسلامی، میان راویان و مورخان، اختلاف نظر بسیار وجود دارد که علت آن هم وجود راویان دروغین و جاعلان حدیث است که توسط عباسیان و امویان و دیگر حاکمان، مأمور این کار شده بودند. در همین راستا شما با انبوهی از احادیث جعلی در باره فضائل صحابه در کتاب های روائی و تاریخی مواجه می شوید که هیچ اساس و پایه ای در اسلام ندارد که از آن جمله این حدیث است که من اخیرا در قم به آن برخوردم و آن این که خداوند خطاب به پیامبر فرمود من با تو به بهترین لحن و بهترین صوت گفتگو خواهم کرد آن گاه با صدای ابوبکر با پیامبر سخن گفت.
س: مختصری در باره دوران جوانی حضرت ختمی مرتبت (ص) برایمان صحبت کنید.
تمام مورخان، اجماع دارند که آن حضرت با جوانان قریش اختلاط و وقت گذرانی نداشت، بلکه بیشتر وقت خود را صرف تفکر در آفاق آسمان ها می کرد و در باره مظاهر خلقت می اندیشید. او در ایام جوانی هب محمد راستگو و امین معروف بود و مردم از او به عنوان انسان شریف و بزرگوار یاد می کردند. همچنین آن حضرت از همان ابتدای حیات شریفش نسبت به بتهایی که در جای جای مکه موجود بود تنفر بسیار داشت به طوری که می گویند آن حضرت پیش از بعثت به همراه علی (ع) که نوجوانی بیش نبود شبانه به بتکده ها می رفت و بتان اهل مکه را می شکست اما مردم تا زمان بعثت نفهمیدند چه کسی اقدام به این کار می کند تا این که پس از ظهور رسالت آسمانی اسلام همگان دانستند که بتها توسط پیامبر و علی می شکستند.#
س: در تاریخ آمده که رسول خدا (ص) پیش از ولادت پدر بزرگوار خود ودر حدود شش سالگی مادر عزیزش را از دست داد و کاملا یتیم شد این رویداد چه رمز و رازی داشته است؟
طبق نظر راویان، این امر دو دلیل داشته است یکی این که از ناحیه پدر و مادر منتی بر عهده آن حضرت نباشد دوم این که با این مصیبت اجر او در نزد خدا بیشتر شود و البته خداوند به عوض مادرش، فاطمه مادر امیر المؤمنین (ع) را نصیب او کرد تا همچون مادری مهربان او را مورد رسیدگی و توجه و عطوفت و محبت خود قرار دهد. طبق نقل مورخان، آن بانو در خانه کعبه، از خدا فرزندی خواست که همچون برادری برای حضرت محمد (ص) باشد و خداوند هم ندای او را پاسخ گفت و علی را به او عطا کرد.
س: شما به عنوان یک پژوهشگر در سیره اهل بیت پیامبر (ص)، کدام یک از سیره نویسان را موثق تر و مطمئن تر می دانید؟
موثق ترین کتاب های سیره، سیره ابن هشام و واقدی و پس از آن طبری و ابن اثیراست. البته از نظر شیعه امامیه چارچوب مشخصی برای پذیرش روایات و نقل های تاریخی وجود دارد و آن این که هر خبر تاریخی و روایتی را که راویان نقل می کنند نباید پذیرفت مگر آن که با دو معیار مورد سنجش واقع شود معیار اول اطمینان از درستی راوی. اگر راویان و ناقلان حدیث و اخبار تاریخی مورد وثوق بوده و اهل نفاق، خدعه و دروغ نباشند، در آن صورت باید طبق معیار دوم عمل کرد و آن سنجیدن متن روایت و خبری است که آنان نقل که آنان نقل کرده اند. در این روش متن خبر را با قرآن و سنت و طبیعت انسانی و عقل، مطابقت می دهیم که با این چهار معیار، موافق بود آن خبر و حدیث را می پذیریم و اگر با همه یا یکی از آن ملاک های چهارگانه همخوانی و مطابقت نداشت آن خبر را رد می کنیم هر چند راوی آن، شخص موثقی باشد. قرآن کریم پیامبر را به عنوان اسوه حسنه و الگوی شایسته معرفی می کند.#
س: به نظر شما این الگوگیری چگونه باید باشد؟
سیره مقدس آن حضرت بر تارک اندیشه به نمایش در آمده است و این سیره، آمیخته با فیض الهی و نورانیت و تمامی ارزش های والای انسانی است. آن حضرت در زمینه اخلاق والا و صفات پسندیده و مراحل حیات پربارش هیچ نظیری نداشته و نارد. لحظه لحظه عمر شریفش نمود حق و جلوه های اندیشه و آگاهی و تحول و پیشرفت و انسانیت است.
س: شنیدیم که شما اخیرا کتاب سه جلدی در باره سیره رسول الله (ص) به رشته تحریر در آورده اید. در خصوص ویژگی های این کتاب و شیوه کارتان در آن توضیح دهید.
در این کتاب که وقت بسیار از من گرفت اخبار و روایاتی را آورده ام که برای خواننده اطمینان بخش است و در آن ها از اغراق و غلو ونقل مسائل غیر متعارف پرهیز کرده ام. من در نگارش این کتاب از موثق ترین منابع شیعه و سنی بهره برده ام. در این کتاب پیرامون شخصیت پیامبر و صفات و ویژگی های منحصر به فرد او، خصائص وجودی ایشان همچون حلم، اخلاق والا، اراده قوی، شجاعت، خیرخواهی، وفای به عهد و دیگر سجایای اخلاقی ایشان سخن گفته شده است. البته همان طور که در بالا عرض شد من در بررسی روایات و اخبار مربوط به سیره پیامبر بر طبق معیار و ملاک مورد قبول شیعیان عمل کرده ام و اگر در آن ها انحراف از سنت هستی و یا شیوه زندگی یا مغیرت با سیره و آموزه های ائمه اهل بیت میدیدم آن ها را کنار می گذاشتم البته این را هم باید بیان کنم که روش کار من در یان کتاب و سایر کتاب هایی که در باره سیره پیامبر و اهل بیت به رشته تحریر در آورده ام نقل تاریخی به همراه بررسی و تجزیه و تحلیل آن هاست.
- از این که در این گفت و گو شکرت کردید بسیار سپاسگزارم.
- من هم از شما تشکر می کنم. من خادم شما و هر انسان بافضیلتی هستم. سلام مرا به جناب مدیر مسؤول برسانید.
{مصاحبه کتاب ماه دین با استاد باقر شریف القرشی }
ش 72 کتاب ماه دین ، سال ششم، شماره 12، مهر 138،2ص 39
س: اگر اجازه بفرمایید اولین سؤال از دوران کودکی، تحصیل و استادان شما باشد؟#
به نام خداوند و با سلام بر محمد (ص) و ائمه اطهار (ع). بنده در خانواده ای علمی متولد شدم. پدرم در شهر القاسم (ع) معلم علوم دینی بود. در همان دوران کودکی من و برادرم، فقیه بزرگ حجت الاسلام شیخ هادی قرشی، با مرگ مادر مواجه شدیم که ضایعه بزرگی بود. در اوان کودکی به دلیل این که مدرسه رسمی وجود نداشت. در مکتب و نزد علما و معلمان دینی که به جوانان و خردسالان علوم دینی تدریس می کردند به درس و تحصیل علوم دینی و مذهبی مشغول شدم. اولین معلم من مرحوم شیخ کریم قفطان بود. من و برادرم پس از دوره مقدماتی علم نحو را نزد برخی فضلا و علما آموختیم. کتاب قطر الندی و پس از آن الفیه ابن مالک را زیر نظر حجت الاسلام والمسلمین شیخ حسین الخلیفه الاحسائی که در تدریس الفیه ابن مالک مهارت داشت فرا گرفتیم. نزدیک به هشت سال به یادگیری صرف و نحو پرداختیم که برخی به دلیل مهارت و تخصص برادرم در این علم صفت «اخفش» و «سیبویه» را به وی می دادند. در همین دوران دو کتاب در علم نحو را تألیف کردم. یکی در خصوص شرح علم نحو و دیگری در شرح ابیاتی بود که ابن مالک در الفیه به آن ها استناد و استشهاد کرده بود. آخرین کتابی که درعلم نحو آموختم المغنی ابن هشام بود. پس از این مرحله به تحصیل علم منطق نزد شیخ محمد علی الدمشقی – از عالمان نجف – و فراگیری کتاب الحاشیه که از آثار مهم او بود پرداختم. سپس کتاب مختصر البیان را نزد علامه کبیرشیخ عباس مظفر، علم اصول را در محضر شیخ بشیر عاملی و کتاب اللمعه را نزد سید موسی البعاج فرا گرفتم. بعد از پایان این دوره در حضور مرحوم آیت الله العظمی سید محمود مرعشی نجفی که از بزرگ ترین استادان و علما بود، فرائد الاصول را آموختم. ایشان از معلمان عملی اخلاق بود. در این باره خاطره ای را از ایشان نقل می کنم. روزی به همراه طلبه ای پاکستانی نزد ایشان درس فرائد الاصول را می آموختیم. ایشان پس از پایان درس برخاست و کفش های ما را جفت کرد و جلوی پای ما گذاشت ما با سرافکندگی و شرمساری بسیار به ایشان گفتیم چه می کنید استاد! #
شما سادات و سرور و از علمای بزرگ دین ما هستید و این وظیفه ماست، ایشان در پاسخ گفتند: من با این کار خواستم به شما نشان دهم که اگر طالب علم از اخلاق حسنه برخوردار نشود، نمی تواند به اصلاح امور بپردازد، زیرا علم اخلاق رکن اساسی است و طلاب علوم دینی چه بزرگ، چه کوچک باید از آن برخورار شوند و مردم را در این خصوص آموزش عملی دهند. پس از فراگیری فرائد الاصول دو مجلد کفایه الاصول را در محضر آیت الله العظمی شیخ محمد طاهر آل الشیخ راضی به عنوان بحث خارج آموختم. پس از پایان این درس ها به نگارش درس شیخ محمد طاهر آل الشیخ راضی و نیز دروس قبلی پرداختم و به تدریس این علوم که با علاقه و عشق فراوان آموخته بودم تمایل داشتم و گاه گاهی به تدریس می پرداختم. زمانی که سطوح را به پایان رساندم به شاگردی نزد معلم مجتهدین و بزرگان علم حضرت آیت الله خوئی (قدس سره) مشغول شدم و بیست سال در دروس ایشان حاضر شدم و مباحث علمی و مهم وی را در فقه و اصول نوشتم که به صورت خطی در کتابخانه امام حسن (ع) در نجف نگهداری می شود.
س: در پرانتز سؤالی کنم که بعضی از دوستان در ایران لقب قرشی را به اشتباه قریشی خطاب کرده اند از جمله خود من. لطفا در باره لقب قرشی و تلفظ صحیح آن توضیح بفرمایید.
در خصوص لقب «قرشی» که در نام خانوادگی ما هست باید بگویم که ما اهل منطقه شمس شهر کوت و به عشیره ای از جعافره منتسب هستیم. از این رو اگر کسی که از این مناطق به نجف می آمد به او قرشی می گفتند.
س: در باره فعالیت ها و آثارتان صحبت کنید. آیا در دوران جوانی فعالیت های سیاسی و اجتماعی نیز داشته اید و در صحنه سیاست حاضر بوده اید؟
در زمان عبدالکریم قاسم تفکرات کمونیستی در حال گسترش بود و طرفداران این مکتب سمینارها و مراسمی برگزار می کردند و در تمام محافل و گردهمایی ها شرکت می کردند و درهمه خیابان ها ومحله ها شعارهای کمونیستی، بر در و دیوار، نصب می کردند. بنده به همراه برخی علما و طلاب مانند محمد حسین حرزالدین به مقابله با کمونیسم و طرفداران آن پرداختیم و با سخنرانی ها و اعلامیه های مختلف سعی بر آگاه کردن اقشار و عامه مردم داشتیم.#
در همین حین با مطالعه و تحقیق در باره مکتب کمونیسم و سوسیالیسم به نگارش کتاب العمل و حقوق العامل فی الاسلام مشغول شدم که بازتاب خوبی داشت و حتی در کشورهای دیگر نیز از آن استقبال شد و به دوازده زبان ترجمه شد و چند بار در ایران، عراق و لبنان به چاپ رسید. پس از آن کتاب فی انظمه الحکم و الاداره را تألیف و منتشر کردم که بسیار مورد توجه و استقبال علما و دانشمندان قرار گرفت و به زبان انگلیسی ترجمه شد و هم اکنون در برخی دانشگاه ها و مراکز علمی تدریس می شود. پس از آن کتاب النظام التربوی فی الاسلام را تألیف کردم که این اثر نیز به زبان های مختلفی ترجمه و منتشر شده و در حال حاضر در دانشگاه الریاض عربستان سعودی تدریس می شود. از آثار دیگر می توانم به نظام الاسره فی الاسلام و النظام السیاسی فی الاسلام اشاره کنم که اثر دوم از مجموعه تحقیقات و مطالعاتم در زمان تألیف کتاب سیره الائمه الطاهرین است. سیره الائمه الطاهرین که زمان زیادی از زندگی من صرف آن شد، 43 مجلد است. این تقریبا شرح کوتاهی از آثار من بود. شاید بیشتر از آثاری که نام بردم، مقدمه نوشته ام که خود می تواند در دو یا سه مجلد با عنوان «هنا و هناک» به چاپ برسد.
س: اثر ارزشمند شما سیره الائمه الطاهرین، اثری تازه در باره حیات امامان شیعه است، چرا به تألیف این اثر پرداختید؟ با توجه به این که شرایط سیاسی و اجتماعی عراق نیز، چندان اجازه تألیف چنین آثاری را نمی داد؟
به طور کلی آثار و منابع ارزشمند و به روز در باره سیره ائمه اطهار(ع) کم است و کمتر به صورت جدی به این موضوع پرداخته شده است. اما این مسأله در باره قرآن کریم مصداق ندارد چرا که آثار متعدد و ارزشمندی از تفسیر گرفته تا علوم قرآنی تألیف شده است و بدیهی است که سیره امامان نشأت گرفته از سیره پیامبر اکرم (ص) است و شیعیان امامیه همواره نسبت به سیره ائمه (ع) علاقه و توجه فراوانی داشته اند. روزی من به همراه برادرم شیخ هادی قرشی نزد شهید بزرگوار سید محمد باقر صدر بودیم که بحثی در باره اهل بیت (ع) پیش آمد و ایشان گفتند که در باره اهل بیت (ع) آثار علمی نگارش نیافته و آثاری که تاکنون منتشر شده به صورت علمی، موضوعی و روشمند نیست. این مسائل و عشق و علاقه فردی من نسبت به ائمه اطهار (ع) مرا بر آن داشت که به تحقیق و پژوهش در باره ایشان (ع) بپردازم و همواره تلاش می کردم که بتوانم اثری تألیف کنم تا برای نسل امروز مفید و سودمند باشد. بخش هایی از این اثر به فارسی و اردو ترجمه شده و در قم به چاپ رسیده است. همچنین بخش هایی به زبان انگلیسی ترجمه و منتشر شده است.#
س: موضوعات و مباحث دو کتاب النظام السیاسی فی الاسلام و النظام الاجتماعی فی الاسلام حول چه محورهایی است. شما در آثار اولیه تان به ابعاد سیاسی، اجتماعی و ... اسلام پرداخته اید، اگر امکان دارد کمی در این باره صحبت کنید.
در روزگاری که کمونیسم در عراق در حال گسترش بود و اندیشه های کمونیستی در میان مردم و جامعه رواج می یافت، تصمیم گرفتم تا در سایه منطق در خصوص تأثیرات و ذی وجوه بودن دین اسلام کتابی را بنویسم. من این دو اثر و آثار دیگرم را با این هدف دنبال می کردم که نشان دهم دین اسلام، دینی است که به تمام امور و ابعاد انسانی توجه دارد و به انسان از جهات مختلف توجه می کند و این که اسلام دینی است که به وحدت و همگرایی می اندیشد نه به تفرقه و اختلاف. در این راه تلاش کردم تا مفاهیم اسلامی با ابعاد سیاسی و اجتماعی آن بررسی شود که در محافل فرهنگی با اقبال خوبی مواجه شد و مردم نیز به مطالعه آن ها توجه زیادی نشان دادند همچنان که در سطح کشورهای اسلامی نیز استقبال شد و علما، پژوهشگران و متفکران جهان جهان اسلام نیز آن آثار را در رد و مقابله با آرا و دیدگاه های کمومنیستی و ارائه اندیشه های اسلامی، موفق ارزیابی کردند.
س: بیشترین توجه مردم به کدام یک از آثار شما بود؟
کتاب العمل و حقوق العامل فی الاسلام با توجه به ماهیت بحثش در زمان گسترش کمونیسم دارای بیشترین مخاطب بود و در محافل فرهنگی – اسلامی عراق دارای بازتاب فراوانی بود. بعد از آن کتاب النظام التربوی فی الاسلام نیز از زمان انتشارش مورد توجه محققان و پژوهشگران قرار گرفت. پیش از تألیف این آثار مطالعات فراوانی در خصوص کمونیسم داشتم و سعی کردم از تعصب و یک جانبه گرایی پرهیز کنم و نشان دهم که این مکتب در آینده با فروپاشی مواجه خواهد شد. #
کتاب العمل و حقوق العامل فی الاسلام در ایران و پاکستان نیز مورد توجه قرار گرفت و فصل هایی از این کتاب در مجله برید الشرق در آلمان منتشر و بررسی و تحلیل شد. در باره این بخش از آثارم گفتن یک نکته خالی از فایده نیست، بنده و مرحوم علی محمود عباس العقاد اندیشمند فقید مصری، آثاری در زمینه نقد اندیشه ها و آرای کمونیستی منتشر کردیم و به تبع آن آثار دیگری در این زمینه نیز تألیف شد؛ رادیو مسکو با نقد و رد آثار و دیدگاه های ما به بنده لقب مرتجع و واپس گرا داد و به عباس عقاد گرگ آمریکایی. اما این تقدیرها و تمجیدها از یک سو و اهانت ها و حملات برخی از سوی دیگر برای من اهمیتی نداشت. مسأله ای که من به دنبال آن بودم توجه و خدمت به اسلام و اهل بیت (ع) بود.
س: جناب آقای قرشی کدام یک از آثار شما در جهان عرب مخاطب بیشتری داشته و به آن بیشتر توجه شده است؟
کتاب ارزشمند حیاه الامام الحسین (ع) که در سه مجلد است، پنج بار تجدید چاپ شده است. تلاش کردم در این اثر در باره قیام امام حسین (ع) به مباحثی که پیش از این ارائه نشده و مغفول مانده بپردازم. از جمله این مباحث دلیل هجرت امام (ع) به عراق است و این که چرا امام به یمن یا ایران یا مناطق دیگر سفر نکرد. همچنین در باره انگیزه های درونی امام (ع) در این قیام بحث شده است. از مباحث دیگر، بحث در باره انگیزه های درونی امام (ع) در این قیام بحث شده است. از مباحث دیگر، بحث در باره نحوه به قدرت رسیدن یزید و پدرش معاویه و پیشینه آنهاست که عمدتا کمتر به ماهیت آن توجه شده است. این دو و پدرشان اباسفیان بزرگ ترین دشمنان اسلام بودند که در مقابل اسلام ایستادند و از توسعه و گسترش آن جلوگیری کردند. با مطالعه و تحقیق آثار قیام عاشورا و بررسی اهداف دشمنان امام (ع) به تألیف این اثر پرداختم و زندگی، سرگذشت شهادت و روزگار ایشان را از ابعاد مختلف بررسی و تحلیل کردم. این اثر در حدود دویست صفحه یا بیشتر ضمیمه دارد که به زودی منتشر خواهد شد.
#
س: لطفا در باره مجلدات دیگر مجموه سیره الائمه الطاهرین (ع) نیز توضیحاتی بدهید.
از این مجموعه، هفت مجلد به امام صادق (ع) اختصاص دارد که رادیو لندن در باره آن مصاحبه ای با بنده داشت. در این اثر در باره زندگی و حیات علمی و علومی که امام صادق (ع) درآن مهارت و تخصص داشت مانند شیمی، فیزیک، فقه، طب، حدیث و جز آن بحث می شود. همچنین در باره دانشگاه امام صادق (ع) که چهار هزار طلبه و دانشجو داشت – و برخی معتقدند طلبه ها و دانشجویان مکتب امام صادق (ع) قابل شمارش نیست – دیدگا ه هایی ارائه شده است. در باره تعداد دانشجویان امام صادق (ع) به پژوهش و کاوش پرداختم و نزدیک به دو سال به تتبع در آثار رجال شناسی پرداختم و مجموعه عظیمی از شاگردان ایشان را شناسایی کردم که تعدادشان 3652 دانشمند بود که این تعداد تنها بخشی از شاگردان ایشان بودند.
حیات و روزگار امام موسی بن جعفر (ع) نیز بخش دیگری از این مجموعه است که حدود دو هزار صفحه است. همچنین در باره زندگی امام زین العابدین (ع) نیز کتابی را از این مجموعه منتشر کرده ام و با کاوش در حیات ایشان به این نتیجه رسیده ام که بر خلاف برخی دیدگاه ها که زندگی امام را در شب زنده داری، عبادت و گریه برای فاجعه کربلا خلاصه می کنند، امام (ع) افزون بر این ویژگی شان، بانی تمدن اسلامی و سازنده دوباره اسلام بود و در شهر مدینه مرکز علم و اندیشه بنا نهاد و جوانان را برای حضور در این مرکز و تحصیل علم و اخلاق تشویق می کرد و نزدیک به دویست دانشمند از این مرکز فارغ التحصیل شدند که به تفصیل در باره این مرکز، حضور امام در آن و زندگی علمی ایشان بحث شده است. از مباحث دیگر این بخش بررسی و تحلیل اثر ارزشمند ایشان رساله الحقوق است که از آثار برجسته اسلامی در باره اسلام و حقوق اسلامی به شمار می آید و نیز صحیفه سجادیه که به انجیل آل محمد (ص) معروف است. حیات امام حسن (ع) اولین بخش این مجموعه است که در آن به طور مشروح در باره زندگی ایشان و تاریخ و حوادث آن دوره و مسأله بیعت امام حسن (ع) بحث کرده ام. در یازده مجلد نیز به زندگی امام امیر المؤمنین علی (ع) پرداخته ام و تلاش کرده ام جوانب و ابعاد زندگی آن حضرت را که مورد توجه متفکران جهان بوده بررسی کنم.
#
س: هم اکنون چه آثاری در دست تألیف و انتشار دارید؟
در باره سیره و حیات پیامبر عظیم الشأن اسلام اثری در دست تألیف دارم که در آینده ای نزدیک منتشر خواهد شد. همچنین ضمیمه و پیوستی در باره حیات و قیام امام حسین (ع) که پیشتر اشاره کردم آماده چاپ دارم. افزون بر این دو شرح، حاشیه ای بر صحیفه سجادیه نگاشته ام که به زودی منتشر می شود.
س: با توجه به حضور دائمی شما در عراق و نرفتن به کشورهای دیگر، از چه منابع و کتابخانه هایی در تألیف آثارتان بهره برده اید؟
منابع در تألیف مجموعه سیره الائمه الطاهرین علیهم السلام، در پایان این اثر به صورت نمایه آمده است که بالغ بر صدها اثر و منبع است. در تألیف این اثر، قبل از این که کتابخانه خود را راه اندازی کنم، از کتابخانه امام حسن (ع) در نجف اشرف که کتابخانه بزرگی است و از مهم ترین کتابخانه های جدید در نجف است و نسخه های خطی بسیاری دارد استفاده کردم. هر چند که از کتابخانه های دیگر مانند کتابخانه امیرالمؤمنین (ع) و در اواخر کار از کتابخانه سید حکیم و کتابخانه امام شیخ محمد حسین آل کاشف الغطاء بهره گرفتم. با این هدف که بدون غلو و افراط و تفریط همه آثار و منابع موجود را مطالعه کنم و همه دیدگاه ها ونظریه ها را با توجه به صحت و سقم آنها در نظر بگیرم و بعد به فیش برداری و تألیف بپردازم.
س: کتابخانه های عراق در زمان صدام چه شرایطی داشت و بعد از سقوط صدام چه وضعیتی دارد (به خصوص در باره آثار دینی و شیعه)؟
کتابخانه های عراق به ویژه در دوران حکومت صدام چندان رونقی نداشت زیرا برای نشر آثار دینی به ویژه آثار شیعی ممانعت های بسیاری وجود داشت و این موضوع مانع رونق کتابخانه ها بود. اما در این کتابخانه ها نسخ خطی و آثار چاپی قدیمی ارزشمندی وجود داشت. بزرگ ترین کتابخانه عراق، کتابخانه صدام بود با هزاران نسخه خطی و آثار نادری که در جهان عرب و اسلام بی نظیر بود که بعد از سقوط صدام غارت شد و از بین رفت. در نجف که مرکز علمی شیعه بود، به کتابخانه ها نظارت شدیدی می شد، هر چند که از آثار خطی و چاپی آن جا استفاده می شد.
#
س: شما با کدام یک از علما و دانشمندان دینی مراوداتی داشتید و ارتباطتتان با دیگران چگونه بود؟
استاد محمد طاهر شیخ الراضی در نجف از همدمان و نزدیکانم بود که چهل سال در خانه نشست و به تحقیق و مطالعه در زمینه فقه، فلسفه جدید و قدیم، اصول و ادبیات عرب پرداخت و آثار ارزشمندی تألیف کرد. ایشان انسان باتقوایی بود که هر انسانی مجذوب سلوک و رفتارش می شد. با شهید محمد باقر صدر نیز از طریق برادرم شیخ هادی مراوداتی داشتم و از دیدگاه های وی در برخی آثارم بهره برده ام. با سید حسن امین که سال گذشته درگذشت ارتباط داشتیم و ایشان در دایره المعارف الاسلامیه مقالاتی از بنده منتشر کرد. همچنین در نجف نیز با علما و طلاب در ارتباط بودیم و در بحث های دینی مخفیانه شرکت می کردیم.
س: کشور عراق در زمینه شعر و ادب در جهان عرب جایگاه ویژه ای دارد و بیشتر علما و بزرگان دینی عراق به این حوزه توجه خاصی داشته اند، آیا شما در زمینه ادبیات و شعر نیز فعال بوده اید؟
بنده حتی یک بیت شعر هم نسروده ام، اما اشعار بسیاری را از بر کرده ام و در زمینه های مختلف ادبی آثار بسیاری را خوانده ام. کسانی که آثار، دیدگاه ها و آرای آن ها را همیشه مطالعه کرده ام؛ عباس محمود العقاد، طه حسین و احمد حسن الزیات هستند.
س: فضای نشر عراق در زمان سلطه صدام چگونه بود؟
چنان که پیش از این اشاره کردم، سانسور و نظارت شدیدی بر چاپخانه ها و نشر عراق حاکم بود و این شرایط باعث می شد که نویسندگان و علمای دینی یا به خارج از عراق فرار کنند و در خارج به فعالیت علمی بپردازند یا به دلایل دیگر در عراق بمانند و از فعالیت علمی آشکار پرهیز کنند. این مسأله تنها شامل آیار دینی نبود، حتی ادیبان و نویسندگان عراقی نیز به طور عمده آثارشان را در کشورهای دیگر منتشر می کردند. هر چند که نظارت بر این حوزه و دیگر علوم کمتر بود. اما نشر آثار دینی شیعه ممکن نبود و ما برای انتشار آثارمان به برخی چاپخانه ها پول می دادیم که آثار ما را منتشر کنند و نام مؤسسات نشر لبنان، دمشق قاهره و مانند آن را می آوردیم تا آثار منتشره ضبط نشود. بزرگ ترین چاپخانه های عراق، در اختیار حزب بعث بود که آثار و کتاب های این حزب و حکومت را چاپ و منتشر می کرد.#
بر حوزه علمیه نجف نظارت شدیدی بود و صدام توجه زیادی به این مرکز داشت و نزدیک به 180پلیس و جاسوس از مزدوران صدام در این حوزه بر تمام رفت و آمدهای رجال دین و علما و فعالیت شان نظارت داشتند. در حال حاضر، بعد از سقوط صدام، بسیاری از جوانان عراقی به حوزه علمیه نجف روی آورده اند و با وجود مشکلات، امیدواریم این حوزه که زمانی بزرگ ترین مرکز علوم دینی شیعه بود دوباره جایگاه خود را بیابد. چرا که در حال حاضر استادان و علما راحت تر از گذشته به این حوزه رفت و آمد می کنند و به تدریس و آموزش طلاب می پردازند. پیش از این مراجع به تدریس و تعلیم توجهی نداشتند زیرا پیامد آن یا کشته شدن یا زندانی شدن آنان بود.
س: در خصوص حوزه علمیه قم چه دیدگاهی دارید، آیا با توجه به بی رونقی حوزه نجف، این مرکز توانسته خواسته ها را برآورده کند یا خیر؟
حوزه علمیه قم از جهت علمی در ایران و جهان اسلام و عرب پیشگام است و در توسعه و ترقی علوم دینی شیعه نقش انکار ناپذیری دارد. بعد از بازگشتم به نجف در این باره مقاله و یادداشتی خواهم نوشت. این را هم بگویم که پسر من شیخ مهدی از 23 سال پیش تاکنون در حوزه علمیه قم مشغول تحصیل علم است که به دلایل مختلف از آن زمان تاکنون او را ندیده بودم.
از این که در این گفت و گو شرکت کردید سپاسگزارم.
طراحی وب سایتفروشگاه اینترنتیطراحی فروشگاه اینترنتیسیستم مدیریت تعمیر و نگهداریسامانه تعمیر و نگهداری PM سامانه جمع آوری شناسنامه کامپیوتر سیستم جمع آوری شناسنامه کامپیوتر سیستم مدیریت کلان IT طراحی وب سایت آزانس املاک وب سایت مشاورین املاک طراحی پورتال سازمانی سامانه تجمیع پاساژ آنلاین پاساژ مجازی