تمدن اسلام ؛ شناسه زیبایی سیمای نصف جهان

مینا هرندی ، الهام فدوی

دانشجویان کارشناسی شهرسازی دانشگاه غیر انتفاعی شیخ بهایی 

چكیده

همان گونه كه می دانیم با ورود اسلام به ایران و تغییر قوانین زندگی شهرنشینی ، روابط اجتماعی و اقتصادی جوامع شهری متحول گشت.

همچنین از سه اصل مهم تغییرات كالبدی می توان از استقرار مسجد كه مهمترین ویژگی شهرهای اسلامی است، ارگ و بازار كه به ترتیب رشد نظامی و اقتصادی را به دنبال داشته نام برد كه همه و همه منجر به گسترش امپراطوری اسلامی گردید.

پس می توان نتیجه گرفت كه اسلام، تمدنی شهری وسازنده است و بهترین تجلی آن را در اصفهان می توان یافت. چرا كه اسلام به نوعی یك برنامه شهرسازی كامل را در اصفهان پیاده كرد.

سیمای شهر كه همان تصویر خصوصیات كالبدی شهر است و در هر زمان از رشد و توسعه شهر شكل خاص به خود می گیرد، در اصفهان پس از اسلام به اوج زیبایی، عظمت و شكوه خود می رسد كه می توان با تكیه بر پنج عامل خوانایی لینچ در سیمای شهر، نقش تمدن اسلام را در پر رنگ كردن و خواناتر كردن هر چه بیشتر اصفهان به وضوح مشاهده نمود كه طی مقاله به آن خواهیم پرداخت.

اوج شهر سازی اسلامی در دوران صفوی و در مكتب اصفهان متجلی میشود.

مكتب اصفهان ، تحقق آرمانشهر دولت صفوی است كه به علت ریشه داشتن در دگرگونیهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی زمان خویش نه چون یك حادثه گذرا بلكه چون واقعه ای یادمانی پا به عرصه وجود می گذارد.

مكتب اصفهان در دولت صفوی بیانگر آمیختگی سیاسی – عقیدتی مفاهیم دیوانی و مذهبی در عین تبلور و وحدت اجتماعی كار است. بدین ترتیب این شار جمع بندی ظریف، دقیق و روشنی از دستاوردهای تاریخی است و بازتابی از هستی مطلق كه در پی تحقق بخشیدن اصل تعادل و توازن است كه جهان بر آن قرار دارد.

در نهایت شار اسلامی با به كارگیری مفهوم «عالم همه منظر اوست» ، روزنه ای برای عبور از مكشوف به مستور باز می نماید. در این مقاله سعی بر آن است كه نقش تمدن اسلام و تجلی آن در مكتب اصفهان و تأثیرات آن بر سیمای شار اسلامی مورد بررسی قرار گیرد.

واژگان كلیدی: شار اسلامی ، مكتب اصفهان، خوانایی، سیمای شهر

مقدمه:

ورود اسلام به ایران و تغییر قوانین زندگی شهری، باعث شد روابط اجتماعی – اقتصادی كشور متحول گردد ؛ كه می توان آن را به طور كلی در سه محدودة زمانی خلاصه كرد و اثر هر دوره را در اصفهان مشاهده نمود:

1ـ قرون اولیه اسلامی

شهرهای احداث شده در این زمان غالباً تحت تاثیر معماری و شهرسازی دورة ساسانی بودند ، اما به تدریج با تاثیر دین اسلام سیاستهای شهر سازی تغییر كرد.

كه شهرهای این دوره را به دو دستة كلی می توان تقسیم كرد:

شهرهای نوساز و شهرهای تغییر شكل یافته

الف - شهرهای نوساز: نشان از قدرت و وحدت سیاسی امپراطوری اسلامی داشتند و خود دارای گونه های زیر می باشند.

دسته اول: شهرهایی كه صرفاً تجلی سازمان حكومتی و دستگاه اداری و نظامی خلفا را به تصویر می كشید، همچون بغداد كه با فرم دایره ای با چهار دروازه به نام‌های كوفه، بصره، خراسان و دمشق در كنار خرابه های تیسفون ساخته شد، كه در بخش مركزی آن قصر خلیفه و مسجد بزرگ شهر و در اطراف به ترتیب نگهبانان و نظامیان قرار داشتند. 

دسته دوم: شهرهایی بودند كه گسترش قلعه های نظامی آنها را به وجود می آورد.

دسته سوم: شهرهای جدید و نوبنیادی بودند كه در كنار شهرهای قبلی ساخته می شد؛ همچون شیراز و كوفه.

دسته چهارم: شهرهای جدیدی بودند كه اطراف شهادت‌گاهها و آرامگاه پیشوایان دین ایجاد می شدند و توسعه می یافتند همچون قم و مشهد.

ب - شهرهای تغییر شكل یافته: این گونه شهرها با ایجاد مساجد و بناهای جدید و یا به علت حالت دارالاماره‌ای توسعه می یافتند و دوباره سازی می شدند؛ همچون اصفهان

2ـ  قرون میانی اسلامی 

شهرسازی و شهر نشینی سلجوقیان در این زمان آرامش سیاسی، رونق اقتصادی و شكوفایی هنر ایرانی را به دنبال داشت، كه اهمیت خاصی دارد. بخش اعظمی از آبادانی و عظمت اصفهان در این دوران شكل می گیرد.

هر چند یورش مغول بسیاری از شهرها را ویران كرد اما باز پس از گذشت حدود یك قرن دوباره آرامش سیاسی به ایران بازگشت.

3ـ  قرون متأخر اسلامی 

از اصلی‌ترین تمایزات این دوره با دوره‌های قبل رونق تجارت و شهرنشینی در شهرهای بزرگ، احداث میادین، عمارات ، خیابانها، بازارها و كاروانسراهای زیاد میباشد.

سلطنت شاه عباس اول، شكوفایی هنرهای اسلامی را در اصفهان یعنی پایتخت سوم صفویان به دنبال داشت، كه فعالیت‌های اصلی و اساسی معماری و شهرسازی نیز از همان زمان آغاز شد. آرایش پایتخت صفویان با تشویق هنرمندان ، معماران و شهرسازان آن را به نصف جهان مشهور كرد.

به طور كلی در برنامه شهرسازی كامل اسلام، توسعه شهر اصفهان از میدان عتیق به طرف میدان نقش جهان و احداث بناهای اقتصادی ، مذهبی و غیرمذهبی در اطرافش بود. 

میدان نقش جهان بعنوان مركز جدید شهر و نماد دولت قاهر و قدرتمند صفوی ، با آن كه الگوی خود را از میدان كهنه اصفهان می گیرد ولی این الگوی كهن را نظمی كاملاً منطقی می بخشد و با دقتی بی نظیر به تركیب و تنظیم هندسی و فضایی عناصر پیرامون و درون آن می پردازد.

در مقایسه مجموعه میدان كهنه و میدان نقش جهان آن چه تمایز فضایی - كالبدی را علاوه بر تمایز زمانی موجب می گردد حضور مكتب اصفهان در مجموعه نقش جهان بعنوان الگویی جدید رخ می نماید .

با طرح جامع شهرسازی شاه عباس اول در اصفهان و نظم اجباری آن، محلات جدیدی ایجاد شدند و بازار و میدان در كنار مسجد جامع شكل گرفتند.

دو محور رودخانه و چهار باغ كه به ترتیب تقسیم اقلیت های مذهبی و ارتباط مابین بخش های جدید را سبب می شدند، به همراه بازار استخوان بندی اصلی شهر را شكل می دادند. كه بازار به عنوان ستون فقرات شهر ، مركز كلیه فعالیت های اجتماعی و اقتصادی شدن كه از مسجد جامع شروع گردیده و در نهایت زیبایی، با عمكردهای متفاوتی در امتداد خود شكل مشخص می‌گیرد، بار دیگر به نرمی و ظرافت از كنار میدان، كه در حقیقت شاخه‌ای از بازار اصلی می باشند ، بدنه و فضای اصلی میدان نقش جهان را تشكیل میدهند.

ریتم و نظم یكنواخت و زیبای این بدنه در ابعاد عظیم میدان ، آرامش ایجاد نموده و زمینه ساز تجلی كالبدی و فضایی چهار عنصر اصلی میشود كه در چهار بدنه میدان جای می‌گیرند. این چهار عنصر یعنی: سر در بازار قیصریه در شمال، ورودی مسجد شیخ لطف الله در شرق، ورودی مسجد امام در جنوب و سر در عالی قاپو در غرب به همراه دروازه‌های كاروانسرای سلطنتی ، كوچه پشت مطبخ مدخل و محور شهری منتهی به دروازه تهران، نقاط اصلی و كانونی چهار بدنه میدان را بوجود می آوردند، كه هر كدام جلوه هائی از معماری والای این دوره می باشد.

جهت گیری میدان نقش جهان كه خود تابعی از جهت قبله و نحوه قرار گیری مسجد جامع عباسی می باشد، سمت و سوی دسترسی های منشعب از آن برای نفوذ به مجموعه كاخ ها و دسترسی های داخلی این مجموعه را تعیین كرده و به این مجموعه طراحی شده،‌بافت شطرنجی را تحمیل می نماید.

این بافت در نهایت زیبایی و شكوه معمارانه طراحی گردیده و اگرچه خصوصیت اصلی معماری ایران در دوره های پیشین یعنی طراحی بر اساس فضاهای داخلی و سلسله مراتب ارزشی فضاها را در امتداد محورهائی مشخص به همراه دارد. اما سبكی ، ظرافت، ‌آزادی و وسعت فضایی را تواماً در خود نهفته دارد. جهت بافت شطرنجی مجموعه كه در جوار میدان متاثر ازآن شكل گرفته است، در محوطه منتهی به حصار آن بواسطه نقطه عطف دیگری یعنی راه بسته و مجموعه فضاهای باز و بسته اطراف آن با نهایت زیبایی و مهارت تغییر جهت داده و از جهت محور چهار باغ تبعیت می نماید، از این به بعد تمامی باغات و كوشكهای اطراف چهار باغ تا باغ هزار جریب از این رو كه با جهت شمالی جنوبی میباشد پیروی نموده و شهر در راستای این محور توسعه می یابد

پس از صفویان فعالیت های شهرسازی افشاریه ، زندیه و قاجار را در پیش رو داریم كه از مهمترین آنها می‌توان شیراز زند را نام برد كه مجموعه وكیل از اقدامات شهرسازانه قابل توجه آن است .

در زمان قاجار كه شهرسازی خصوصیت تمام نگری خود را كه در زمان صفویه داشت از دست می‌دهد، تهران به پایتختی انتخاب میشود؛ كه فعالیت های شهرسازی آن در مقابل عظمت میادین و خیابان های صفویه به چشم نمی آید . كه به نوعی میتوان گفت : نزول شهرسازی با آشفتگی سیستم اداری شهرها همراه بود تا انقلاب مشروطیت كه نقطة پایان این روند بود.

سیمای شار اسلامی 

به طور كلی تغییرات صورت گرفته در شهرسازی شهرهای ایران ، پس از اسلام، سیمای شهر را بسیار دگرگون ساخت.

برای فهم بهتر، ابتدا خوانایی با پنج عامل لینچ را در سیمای شهر به طور خلاصه از نظر می‌گذارنیم.

خوانایی: بدین معنی كه بتوان اجزای شهر را در قالبی به هم پیوسته و مرتبط از یكدیگر باز شناخت ، كه وجود خوانایی در شهر تصویری واضح و روشن از آن به مردم ارائه میدهد.

داشتن تصویری نیكو از شهر و محیط پیرامون، نوعی احساس امنیت به ما میدهد، چرا كه می‌توان رابطه ای موزون و زیبا میان خود و جهان خارج برقرار كنیم.

لینچ پنج عامل خوانایی را به قرار زیر بر شمرده است:

1. راه : عاملی است كه توسط آن حركت صورت می گیرد؛ در امتداد راه است كه عوامل محیطی گوناگون قرار می گیرند و با هم ارتباط می یابند.

2. لبه: عاملی است خطی كه مرز بین دو قسمت می باشد، مثل حد مجموعه ای از ساختمانها. لبه ها عوامل جانبی هستند، نه محورهای تقارن و توازن.

3. محله : قسمت هایی از شهر هستند كه دست كم میان اندازه یا بزرگ باشند و اجزاء آنها به سبب خصوصیتشان سیمای محله را از درون متفاوت و پر رنگ می سازد و در یافتن نقاط مختلف از خارج محله نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

4. گره : نقاط حساس در شهر هستند كه ناظر به آن وارد میشود و در واقع كانون هایی می باشند كه مبداء و مقصد حركت را به وجود می آورند.

5. نشانه: عاملی است در تشخیص قسمت‌های مختلف شهر، چرا كه باید خصوصیات نشانه چنان باشد كه بتوان آن را از میان عوامل بسیار باز شناخت.

این پنج عامل یكدیگر را در بر می گیرند و با هم مرتبط می باشند ؛ در واقع محله با گره پیوند می خورد و لبه حد آنها را مشخص می كند كه با راه می توان به درون آن داخل شد و نشانه، سیمای شهر را متفاوت میكند.

در واقع جمع پنج عامل خوانایی و پیوستگی آنها سیمای شهر و خصوصیات بصری شهر را خلق میكنند.

معرفی سیمای مكتب اصفهان

فضاها و بناهای یك شهر در واقع تجسم لایه های پنهانی و درون مایه فرهنگ و حیات شهری آن شهر است.

آرمان ها ، خواست ها، نیازها ، تصورات و حتی هوس های جامعه شهری در فضاها و بناهای شهر متجلی میشود.

در این میان یك فضا یا یك بنا یا حتی یك مجموعه كالبدی – فضایی گاهی از چنان قدرت و اثری برخوردار میشود كه می توان آن را نماد یك دوره تاریخی و فرهنگ حاكم بر آن دانست.

در اصفهان این نماد در عین حال كه بیانگر یك دوره تاریخی است عمدتاً نماد نظام حكومتی آن دوره است. حكومت مسلط، تسلط و حاكمیت خود را با بنیان گذاشتن چنین نمادهایی عینیت می بخشد . این چنین است كه قدرتمندترین نماد دوره صفوی و حكومت اسلامی مركزی، در مجموعه ی میدان نقش جهان متجلی میشود. قدرت این نماد تا حدی است كه ریشه یابی دوره صفویه و شناخت اعتقادات و باورهای حكومت صفوی،‌با شناخت این نماد و كشف زوایا و معانی فضاها و تناسبات آن امكان پذیر یا به عبارت درست تر تكمیل میشود.

آنچه باعث میشود این مجموعه را یك نماد تمام عیار بدانیم، به دو دلیل است: یك ، مجموعه بودن آن به صورتی كه پایه های اصلی حكومت و ارزش های آن را در هم تركیب می كند و نشانگر نگرش حاكم بر «سازندگی» شهر است و دوم، وضوح ان در شهر به طوری كه در بافت خوابیده ی شهر، خود را به رخ می كشد و بر بناهای اطراف به تمامی مسلط میشود.

زمانی می توانیم به این مجموعه«نماد» بگوییم كه آن را به میدان محدود نكنیم. نماد صفوی در «مجموعه ی نقش جهان» بازتاب یافته است ، مجموعه ای كه میدان در كنار بازار ، باغ و عناصر شاخص كاخ و مسجد یكی از اجزای آن محسوب میشود. سابقه ی احداث «مجموعه ی شهری» كه عناصر متفاوت را در كنار یكدیگر و در كلیتی واحد سازمان میدهد، به قبل از صفویه باز می گردد. ولی آنچه در دوره صفوی اهمیتی بیش از پیش می یابد، ارزش نهادن به عناصر شاخص در قالب بناهای منفرد با اغراق آمیز ترین شكل آن است.

كل مجموعه ی «نقش جهان» (بازار – میدان – باغ – كاخ – مسجد) تجلی الگوی آرمانی حاكم بر نظام حكومتی و مدیریتی جامعه ی شهر بود . نظامی كه حكومت و دیانت را بار دیگر در هم تركیب می كند و اگر تسلطی است. تسلط بر همه ابعاد خصوصی و عمومی حیات شهری است . بعلاوه آنچه این تركیب را قوت می بخشد، سازماندهی نظام اقتصادی شهر و تسلط بر آن است در واقع می توان گفت در این مجموعه ،اقتصاد، دین و حكومت با هم تركیب شده ، در قالب مجموعه ای عظیم نمادین می شود. در این مجموعه ی واحد، بناهای هیجان انگیز بعنوان عناصر شاخص از درون مجموعه سر می كشد و بر فضا و محیط مسلط میشود.

در این جا عملكرد شاخص بنا است كه آن را به كالبدی شاخص بدل میكند: عظمت طلبی قدرت و فر شاهی كه در معماری قبل از اسلام به خصوص در دروه های هخامنشی و ساسانی سابقه داشت و پس از اسلام به نوعی فروتنی و سادگی در بناهای اصلی و یك دستی در بافت شهری كاهش یافته بود، بار دیگر در دوره های صفوی اهمیت یافت، به طوری كه تجلی آن را به صورتی واضح و آشكار می توان درمعماری و حتی شهر سازی این دوره مشاهده نمود.

مسجد ایرانی – اسلامی كه قبل از دوره صفوی خصلتی «عامیانه» و «مردمی » داشت در دوره های تجدید حیات دولت مقتدر و متمركز ، جای خود را به «مسجد شاهی» و همان عظمت طلبی گذشته داد.«تناسبات باشكوه مسجد می توانست این عنصر شاخص مذهبی- حكومتی را از دیگر عناصر پیرامون متمایز كنند، بطوری كه در بافت خوابیده شهر و فضای ساده و باز میدان، حضوری ناگهانی و هیجان انگیز یابد.

كاخ سلطنتی نیز در این مجموعه ارزش و عمظت گذشته ی خود را باز می‌یابد و در ارتباط با مجموعه ی سلطنتی غربی میدان، قدر و منزلتی همتراز با دین پیدا می كند. آنچه این كاخ سطنتی و آن مسجد شاهی را علاوه بر پیوند این دو پایه ی اصلی در نظام اعتقادی صفوی همتراز با هم میكند، ارزش و اهمیتی است كه در این دو عنصر ساختاری به «جایگاه بلند» داده میشود. در دوره صفوی این جایگاه بلند تجسمی میشود از پایداری، قدرت و جاودانگی دین پذیرفته شده و مذهب شیعه از یك طرف و حكومت مقتدر از طرف دیگر . در این جا ، هم قدرت و پایداری این دو مطرح است و هم تقدس آن . این همان اندازه اهمیت دارد كه آن ، این ، آن را تكمیل میكند و پیوند تنگاتنگ این دو است كه نظام دینی و نظام حكومتی را با هم به عرصه‌ی عمومی و خصوصی جامعه هدایت و گاه تحمیل می كند.

در این رهگذر، اقتصاد چنان با دو پایه ی اصلی حكومت تركیب میشود كه پایداری و جاودانگی آن را تا چند قرن تضمین می كند. اقتصادی جهت داده شده و تحت تسلط حكومت مركزی، در نهایت چنین مجموعه ی منسجمی چنان سازمان داده میشود كه تا چندین سال ، در مقابل كشمكش ها و هجوم ها در امان می ماند. چرا كه در این مجموعه اگر یك جز آسیب ببیند ، دیگر عناصر و اجزاء آن را ترمیم و باز سازی می كند

بیان و توصیف میدان نقش جهان در زبان مكتب اصفهان به گونه ای است كه آن را قوی ترین و ظریف ترین نوع بیان در تركیب كلامی مكتب اصفهان بر می شمرد، حضور مسجد بزرگ شهر و نه جامع آنچنان استوار و قاطع است كه همه ضلع جنوبی میدان را به خود اختصاص میدهد و سلطه فضایی خود را چه از طریق سر در بزرگ و مناره ها در زمینه نخستین و چه از طریق گنبدها و ایوانها در پس زمینه بر میدان می‌گستراند. بیان دقیق، ظریف و پیچش قدرتمند مجموعه ورودی مسجد به منظور تركیب دو راستای طبیعی – اقلیمی و مذهبی سبب می گردد كه این سلطه فضایی با تركیب احجام پر و خالی دو چندان گردد، در درون، مسجد نه بعنوان یك فضای مجرد بلكه بعنوان یك فضای شهری، تداوم و اتصال فضایی میدان با محلات قرار گرفته در ورای مسجد را فراهم می آورد. این نوع تركیب فضایی- كالبدی است كه مجموعه را از دیگر مجموعه های یادمانی با فضاهای پیرامونی قبل از دوران خود جدا می سازد.

در ضلع شمالی سر در بازار بزرگ در عین اعلام حضور روشن و صریح سازمان اقتصادی شهر در مجموعه مركزی، بی آنكه در مقام برابری یا قرینه سازی با ضلع جنوبی گشوده و راسته های بازار را به سوی مسجد می‌دواند. در میان ضلع غربی عمارت عالی قاپو ، با معماری كاملاً متفاوت تباین كامل فضایی از مجموعه پیرامونی خود را اعلام می دارد.

این عمارت بر آن نیست تا شكوه و جلال مسجد را تحت الشعاع قرار دهد و در نهایت آنچه باید نشانه اقتدار باشد در این عمارت تبلور كالبدی می‌یابد و سرانجام در میانه ضلع شرقی میدان و در برابر عمارت عالی قاپو مسجد شیخ لطف الله، بی هیچ صحن و حیاط ، شبستان و رواق آخرین كلام در تبلور كالبدی انگاره‌ها ، و عقاید مذهبی – معنوی و عشق را بر زبان مكتب اصفهان بیان می‌دارد و از این پس معماری شهری و خلق فضای شهری هدف اصلی شهرسازی مكتب اصفهان می گردد.

خوانایی در سیمای نصف جهان 

از اصلی ترین خصوصیات خوانایی اصفهان اسلامی سازگاری و تناسب میان فضاها و عناصر شهری آن است . هماهنگی و پیوستگی موجود در عین تمایز اجزاء و عناصر شهری سیمایی خوانا را در شهر پدید آورده است.

در بررسی عوامل خوانایی در سیمای شهر اول از همه می توان به راه كه به خوبی قابل تشخیص است اشاره كرد، چرا كه عناصر و اجزای شبكه ارتباطات را شامل میشود همچون معابر، راسته های فرعی و اصلی و بازار كه ستون فقرات اصلی شهر می باشد و فعالیت های اجتماعی و اقتصادی را در خود جاری ساخته است

لبه ها كه مرزهایی خطی هستند و متمایز كنندة قسمتهای مختلف شهر می باشند، در جدا سازی بافت قدیم و جدید اصفهان به خوبی قابل تشخیص اند.

گره‌ها یا همان كانون های مبداء و مقصد در سیمای شهر بسیار پر رنگ می باشند. مثل محل تقاطع گذرها و نقاط عطف موجود در شهر .

نشانه ها در شهر بسیار قوی ظاهر شده اند، كه نمونه های آن را در سر در گنبد مساجد، مناره های بلند، خانه های زیبا و ... می توان مشاهده كرد.

كاشی كاری ها، قوس های تزئینی و هنرمندی هایی كه در ساخت گنبدها و ساختمانها به كار رفته ویژگی های زیبایی شناسانة سیمای شهر را هر چه بیشتر به نمایش می گذارد.

محلات نیز در سیمای شهر به خوبی قابل تشخیص اند. محلات كه در تشكیل آنها بازار نقش مهمی را ایفا می كند چرا كه مركز كلیه فعالیت های اقتصادی و اجتماعی است و استخوانبدی محلات به آن تكیه كرده است است 

محله بندی در اصفهان با مرزهای اجتماعی و فضایی صورت گرفته، و استقلال آنها از ویژگی های اصلی شار اسلامی است 

سخن آخر

عصر ما عصر انتقال میراث عظیمی از فرهنگ و رسوم و زبان و ادبیات و دانش و بینش و فن و هنر و معماری و تكنولوژی و ... به آیندگان است كه آن نیز باید نمونه مشهودی از تطابق و سازگاری همه جانبه با زمان خود و در بر گیرنده بستری گسترده جهت شكل گیری اندیشه های نو به منظور ساختن دنیای نو در آینده باشد. با مطالعه مكتب اصفهان و سیمای شار اسلامی می توان دریافت كه بشر دیروز از چه سمت و سویی و با در نظر گرفتن چه حدودی به خلق آثار معماری جاودانه و مجموعه های شهری و منطبق با زمان خود رسیده و اینكه چه سیر تحولی را تا به امروز پشت سر گذاشته و برای ما در جهت رسیدن به تفكری كه منتج به برنامه ریزی صحیح و شهر سازی منطبق با نیاز جامعه امروز باشد، دستاویز محكمی خواهد بود. 

مراجع: 

1. مشهدیزاده دهاقانی ، ناصر؛ تحلیلی از ویژگیهای برنامه ریزی شهری در ایران ؛ مركز انتشارات دانشگاه علم و وصنعت ایران ؛ چاپ پنجم ؛ سال 1383

2. حبیبی، سید محسن؛ از شار تا شهر؛ انتشارات دانشگاه تهران؛ چاپ چهارم؛ سال 1382

3. لینچ ، كوین؛ سیمای شهر؛ ترجمه منوچهر مزینی؛ انتشارات دانشگاه تهران، چاپ ششم؛ 1384

4. گوبه ، هانس؛ شهر اصفهان؛ ترجمه كرامت الله افسر؛ تهران : چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛ 1365

5. میرفندرسكی و همكاران ، محمد امین؛ مطالعات شهر تاریخی اصفهان برای اداره كل حفاظت آثار باستانی ، ارشیو اداره كل میراث فرهنگی استان اصفهان؛ 1355

6. هنرفر، لطف الله ؛ گنجینه آثار تاریخی شهر اصفهان؛ اصفهان :‌ انتشارات ثقفی؛ 1351

7. وارثی، حمید رضا تحلیلی از وضعیت بافت تاریخی شهر اصفهان؛ فصلنامه فرهنگ اصفهان