چكیده :
اعاده دادرسی از طق فوقالعاده شكایت از احكام است و راهی است برای مراجعه به دادگاه صادر كننده حكم به منظور عدول از حكم و جبران خطا و اشتباهاتی كه یا ناشی از عمل قاضی یا محكوم علیه و حتی محكوم علیه بوده است .
اعاده دادرسی به استحكام احكام دادگاهها و اعتباری كه این احكام به لحاظ قطعیت كسب میكنند لطمه وارد میسازد و به همین جهت محدودیتها و قیودی ایجاد شده است تا منحصرا در موارد ضرورت مورد استفاده قرار گیرد . دادگاهها در رسیدگی به درخواست اعاده دادرسی علاوه بر رعایت دقیق ضوابط مربوط باید از تفسیرهای ارفاگونه پرهیز كنند .
اعاده دادرسی به اصلی و طاری تقسیم میشود . برای پذیرش درخواست اعاده دادرسی علاوه بر تقدیم دادخواست و رعایت شرایط قانونی ان و پرداخت هزینه دادرسی و رعایت مهلت مقرر در ماده ??? تا ??? قانون ایین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور مدنی ، اولا ؛ باید حكم مورد درخواست اعاده دادرسی از جمله احكام مذكور در ماده ??? باشد . ثانیا ؛ جهات درخواست منحصرا منطبق باشد با جهاتی كه در قانون احصاء شده است . با تحقق این شرایط اعاده دادرسی قبول والا رد میشود .
در صورت قبول درخواست ، اجرای حكم نسبت به محكوم به غیرمالی متوقف و در مورد محكوم به مالی در صورتی اجرای حكم متوقف میشود كه امكان اخذ تامین مناسب از محكومله منظور جبران خسارت احتمالی محكوم علیه وجود نداشته باشد ، دادگاه با نقض حكم ، مبادرت به صدور حكم مقتضی میكنند .
در رسیدگی به اعاده دادرسی منحصرا جهت یا جهاتی مورد رسیدگی قرار میگیرد كه در درخواست ذكر شده است . حكمی كه به دنبال درخواست اعاده دادرسی صادر میشود ، مجددا قابل اعاده دادرسی نبوده و ورود یا جلب شخص ثالث در اعاده دادرسی ممنوع است . این حكم از حیث تجدید نظر و فرجامخواهی تابع مقررات مربوط خواهد بود .

مقدمه :
باب پنجم قانون ایین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور مدنی به فرجام خواهی اختصاص داده شده است . این باب مشتمل بر سه فصل است .
فصل اول : « فرجام خواهی در امور مدنی » از ماده ??? تا ???
فصل دووم : « اعتراض شخص ثالث » از ماده ??? تا ???
فصل سوم : « اعاده دادرسی » از ماده ??? تا ???
از انجایی كه دادرسان دادگستری مصون از اشتباه نیستند برای حفظ حقوق اصحاب دعوا و جلوگیری از تضییع حقوق انان و نیز حفظ حقوق كسانی كه به نحوی از احكام دادگاه متضرر میشوند باید راههایی برای شكایت از اراء و تصمیمات انها و تجدید رسیدگی وجود داشته باشد تا متضررین از اراء و تصمیمات ناصحیح و خلاف قانون ، بتوانند با استفاده از این راهها و درخواست رسیدگی مجدد مانع تضییع حقوق خود گردند .
تجدید رسیدگی یا بوسیله دادگاهی صورت میگیرد كه قبلا به دعوا رسیدگی كرده و حكم داده است یا توسط مرجع بالاتر ( مرجع تجدید نظر و فرجام ) . اگر رسیدگی مجدد وسیله دادگاه صادر كننده رای به عمل اید مانند اعتراض به حكم غیابی و اعتراض شخص ثالث و اعاده دادرسی ، طریقه شكایت را عدولی والا تصحیحی نامند .
به هر حال شكایت از احكام اعم از اینكه عادی و عمومی باشد مانند اعتراض به حكم غیابی و تجدید نظر یا فوقالعاده و استثنایی مانند اعتراض شخص ثالث و اعاده دادرسی ، امكانی قانونی است كه موجبات تجدید رسیدگی به دعوا را فراهم میكند . اصحاب دعوا حق دارند از طق عادی و عمومی شكایت از حكم جز در مواردی كه قانون صریحا منع كرده است استفاده كنند ، در حالی كه استفاده از طق فوقالعاده منحصر به موارد منصوص در قانون است و جز در موارد منصوص استفاده از این طق امكانپذیر نمیباشد .
طق فوقالعاده شكایت از احكام با طق عادی قابل جمع نیستند بنابراین تا وقتی كه استفاده از طریق عادی امكانپذیر باشد ، استفاده از طق فوقالعاده جایز نخواهد بود .

احكام قابل اعاده دادرسی
حسب ماده ??? قانون ایین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور مدنی در صورت وجود یكی از جهات اعاده دادرسی نسبت به احكام زیر ممكن است درخواست اعاده دادرسی شود :
? ـ حكم قطعی
? ـ حكم غیابی كه مهلت واخواهی و تجدید نظر ان سپری شده باشد .
ماده ??? قانون ایین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور مدنی مقرر میدارد ، اراء صادره در مرحله تجدید نظر جز در موارد مقرر در ماده ??? قطعی میباشد . مراد از حكم قطعی حكمی است كه یا از مرجع تجدیدنظر صادر شده و یا مهلت تجدیدنظر خواهی ان سپری شده و یا اصولا غیرقابل تجدیدنظر باشد . در مورد احكام غیابی هم به نحوی كه فوقا ذكر شد اعاده دادرسی زمانی جایز است كه مهلت واخواهی و تجدیدنظر خواهی سپری و در نتیجه حكم قطعی شده باشد كه با این ترتیب اعاده دادرسی نسبت به احكام غیرقطعی كه میتوان از طریق عادی نسبت به ان شكایت كرد امكان ندارد .
هر چند برای درخواست اعاده دادرسی نسبت به احكام كیفری مقررات خاصی وجود دارد ، معذالك به نظر میرسد كه حكم ضرر و زیان ناشی از جرم كه توسط محاكم كیفری صادر میشود در همان محاكم براساس مقررات قانون ایین دادرسی مدنی قابل اعاده دادرسی باشد .

اراء غیرقابل اعاده دادرسی
? ـ قرارها
مستفاد از ماده ??? قانون اینن دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور مدنی فقط احكام دادگاهها قابل اعاده دادرسی هستند و نسبت به قرارها نمیتوان تقاضای اعاده دادرسی كرد . موید این نظر رای اصراری شماره ???? ـ ??/??/???? هیات عمومی دیوان عالی كشور است كه در قسمتی از ان امده است « . . . اصولا و طبق مقررات قانون ایین دادرسی مدنی تقاضای اعاده دادرسی باید نسبت به دو حكم مغایر از دادگاه استان یك حوزه استینافی به عمل اید و در مورد پرونده مطروح دو حكم ، مغایر به نظر نمیرسد بلكه یك حكم و یك قرار مورد بحث بوده كه از دو حوزه استینافی اصفهان و شیراز صادر گردیده است . . . »
? ـ رای داور
رای داور قابل اعاده دادرسی نیست زیرا ماده ??? ناظر به احكام دادگاههاست و نه حكمی كه داور براساس ماده ??? و بعد قانون ایین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور مدنی صادر میكند . رسیدگی دادگاه نسبت به رای داور هم محدود به موارد مذكور در ماده ??? قانون مذكور میباشد .
حسب ماده ??? حكم داور در موارد مذكور در ماده ??? ظرف بیست روز پس از ابلاغ قابل اعتراض در دادگاهی است كه دعوا را به داوری ارجاع كرده است یا دادگاهی كه صلاحیت رسیدگی به اصل دعوا را دارد . به نظر میرسد حكمی كه دادگاه در مقام رسیدگی به اعتراض به رای داور صادر میكند قابل اعاده دادرسی باشد .
هرچند قانون ایین دادرسی مدنی درخواست اعاده دادرسی نسبت به حكم داوری را تجویز نكرده است ، امّا قانون داوری تجاری بینالمللی مصوب ?/?/???? در دو مورد به داور اجازه رسیدگی مجدد داده است . به موجب بند ? ماده ?? قانون مذكور هرگاه رای داور مستند به سندی بوده باشد كه جعلی بودن ان به موجب حكم نهایی ثابت شده باشد و یا پس از صدور رای مداركی یافت شود كه دلیل حقانیت معترض بوده و ثابت شود كه ان مدارك را طرف مقابل مكتوم داشته یا باعث كتمان انها شده است . طرفی كه از سند مجعول یا مكتوم متضرر شده است میتواند پیش از انكه درخواست ابطال رای داوری را از دادگاه به عمل اورد از داور تقاضای رسیدگی مجدد كند مگر در صورتی كه طرفین به نحو دیگری توافق كرده باشند .
? ـ
نسبت به حكمی كه پس از اعاده دادرسی صادر میگردد دیگر اعاده دادرسی از همان جهت پذیرفته نخواهد شد . منظور این است كه نسبت به حكمی كه بعد از رسیدگی به درخواست اعاده دادرسی صادر میشود دیگر امكان اقامه دعوای اعاده دادرسی نسبت به ان حكم وجود ندارد . امّا اشكالی در طرح درخواستهای مكرر اعاده دادرسی نسبت به یك حكم ، به جهات مختلف وجود ندارد . بنابراین اگر بار اول درخواست منطبق با بند یك ماده ??? ( موضوع حكم مورد ادعای خواهان نبوده ) باشد و ان درخواست رد شود مانعی ندارد كه بار دوم براساس بند ? همان ماده كه ناظر به كتمان سند است ، با تحقق جهت ، مجددا درخواست اعاده دادرسی شود .
? ـ حكم دیوان عالی كشور
از انجایی كه رسیدگی دیوان عالی كشور جنبه ماهوی نداشته و دیوان كشور تنها مرجع نقض و ابرام است بنابراین احكام ان همه قابلیت اعاده دادرسی ندارند . و به همین جهت چنانچه دعوایی در دیوان عالی كشور تحت رسیدگی باشد و درخواست اعاده دادرسی نسبت به ان شود ، درخواست به دادگاه صادر كننده حكم ارجاع میگردد ، در صورت قبول درخواست یاد شده از طرف دادگاه ، رسیدگی در دیوان عالی كشور تا صدور حكم متوقف خواهد شد .
? ـ رای دیوان عدالت اداری
با توجه به اینكه در قانون و ایین دادرسی دیوان عدالت اداری اعاده دادرسی توجیه نشده است احكام صادره از این مرجع قابل اعاده دادرسی نمیباشد .
? ـ احكام مراجع شبه قضایی
احكام صادره از مراجع غیر دادگستری از قبیل هیاتهای حل اختلاف مالیاتی و هیاتهای حل اختلاف مقرر در قانون كار و نظایر ان قابل اعاده دادرسی نیستند . این اراء صرفا قابل تجدید نظر شكلی در دیوان عدالت اداری میباشند .
? ـ تصمیمات حسبی
با توجه به ماده ? باب اول قانون امور حسبی كه مقرر میدارد ، رسیدگی به امور حسبی تابع مقررات این باب میباشد مگر انكه خلاف ان مقرر شده باشد و در این باب اعاده دادرسی ( برخلاف اعتراض شخص ثالث ) پیشبینی نشده است ، به نظر میرسد تصمیماتی كه دادگاهها در زمینه امور حسبی اتخاذ میكنند قابلیت اعاده دادرسی ندارند . هر چند احكام ترافعی دادگاهها كه در رابطه ، با امور حسبی صادر میشود از شمول این قاعده مستثنی بوده و قابلیت اعاده دادرسی را دارند .

جهات اعاده دادرسی
از انجایی كه اعاده دادرسی یكی از طق فوقالعاده شكایت از احكام است ، بنابراین فقط در مواردی كه بطور حصر در قانون تعیین شده است میتوان درخواست اعاده دادرسی كرد . این موارد با توجه به ماده ??? قانون ایین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور مدنی عبارتند از :
? ـ موضوع حكم ، مورد ادعای خواهان نبوده باشد
زیرا حكم تابع دعواست و حسب ماده ? قانون مذكور هیچ دادگاهی نمیتواند به دعوایی رسیدگی كند مگر اینكه شخص یا اشخاص ذینفع یا وكیل یا قائم مقام یا نماینده انان رسیدگی به دعوا را برابر قانون درخواست كرده باشد و حسب ماده ?? همان قانون شروع رسیدگی در دادگاه مستلزم تقدیم دادخواست است و در دادخواست هم باید خواسته و بهای ان و انچه را كه مدعی از دادگاه درخواست دارد بالصراحه تعیین شود . بنابراین اگر در موضوعی كه مورد ادعا نبوده است حكمی صادر گردد چنین حكمی با توجه به بند ? ماده ??? قابلیت اعاده دادرسی را خواهد داشت .
? ـ حكم به میزان بیشتر از خواسته صادر شده باشد
حكم دادگاه از حیث كمیت و مقدار نباید از خواسته دعوا بیشتر باشد زیرا خواهان به همان مقدار كه طرح دعوا كرده خود را ذیحق میدانسته است . بنابراین اگر خواسته خواهان مطالبه مبلغ یك میلیون ریال باشد دادگاه نمیتواند مثلا به میزان یك میلیون و پانصدهزار ریال رای صادر كند .
? ـ وجود تضاد در مفاد یك حكم كه ناشی از استناد به اصول یا به مواد متضاد باشد
هر حكمی دارای سه قسمت است :
الف ـ مقدمه مشتمل است بر تاریخ رای ، دادگاه صادر كننده رای ، مشخصات طرفین ، موضوع دعوا و درخواست اصحاب دعوا و خلاصه دلایل و مستندات هر یك از طرفین و . . .
ب ـ دلایل واسباب حكم یعنی علل و جهاتی كه دادگاه برای توجیه رای خود ذكر میكند اعم از دلایل حكمی و موضوعی .
ج ـ مفاد حكم ، یعنی ان قسمت از حكم كه تكلیف دعوا را نفیا یا اثباتا تعیین و یكی از دو طرف دعوا را محكوم میكند .
اگر در مفاد حكم تضاد وجود داشته باشد و این تضاد ناشی از استناد به اصول یا مواد قانونی متضاد باشد میتوان درخواست اعاده دادرسی كرد ، مثل اینكه دادگاه در عین حالی كه خواهان را محكوم به بیحقی میكند ، خوانده دعوا را به استناد ماده ??? و بعد قانون ایین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور مدنی به جبران خسارت دادرسی وارد بر وی نیز محكوم كند این چنین تضادی از جهات اعاده دادرسی است . بندهای ? ، ? و ? ماده ??? كه مستند به اشتباه قاضی صادر كننده رای میباشد از جهات تجدید نظر هم میباشد . در حالی كه سایر جهاتی كه ذیلا ذكر میشود ناشی از اشتباه قاضی نمیباشد .
? ـ حكم صادره با حكم دیگری در خصوص همان دعوا و اصحاب ان كه قبلا توسط همان دادگاه صادر شده است متضاد باشد بدون انكه سبب قانونی موجب این مغایریت باشد
دو حكم مغایر در صورتی از موجبات اعاده دادرسی است كه دارای شرایط زیر باشد :
الف ـ قطعی بودن دو حكم مغایر
برای تحقق این شرط باید دو حكم قطعی مغایر با هم صادر شده باشد بنابراین صدور یك حكم قطعی و یك حكم غیر قطعی كه طریق عادی شكایت از ان مفتوح است و یا صدور یك حكم قطعی و یك قرار قطعی كه فقط اولی مربوط به ماهیت دعوا میباشد نمیتواند از جهات اعاده دادرسی محسوب شود .
ب ـ وحدت دعوا
برای تحقق این شرط باید دو حكم راجع به موضوع واحد از یك دادگاه صادر شده باشد ، اگر موضوع دو حكم ولو اینكه از یك دادگاه صادر شده باشد یكی نباشد تعارضی بین انها وجود نداشته و از جهات اعاده دادرسی نیست ، دعوایی واحد است كه موضوع یا خواسته ان با سبب دعوا یا مبنای ایجاد حق یكی باشد .
ج ـ وحدت اصحاب دعوا
ممكن استاز یك دادگاه دو حكم متباین در موضوعی صادر شود ولی متداعیین ان مختلف باشند . در این صورت هیچ یك از اصحاب دعوا نمیتوانند به اعاده دادرسی متوسل شوند . نماینده و قائممقام اصحاب دعوا هم در حكم اصحاب دعوا هستند .
د ـ وحدت دادگاه
دو حكم مغایر باید از یك دادگاه صادر شده تا قابلیت اعاده دادرسی داشته باشد .
ه ـ سبب قانونی موجب صدور حكم مغایر نشده باشد
در صورتی كه موجب صدور حكم مغایر ، سبب قانونی باشد چنین تغایری از جهات اعاده دادرسی نمیباشد . بنابراین هرگاه تقاضای تخلیه مغازهای به علت احتیاج شخص موجر رد شود و بار دیگر موجر به علت تعدی و تفریط مستاجر در عین مستاجره در همان دادگاه طرح دعوا كند و حكم به تخلیه مورد اجاره صادر شود ، این دو حكم با اینكه مغایر یكدیگر هستند اما چون سبب قانونی موجب مغایرت شده است از جهات اعاده دادرسی نخواهد بود .
? ـ در صورتی كه طرف مقابل درخواست كننده اعاده دادرسی حیله و تقلبی به كار برده باشد كه در حكم دادگاه موثر بوده است
برای اینكه اعمال حیله و تقلب و توسل به وسایل متقلبانه و بكاربردن نیرنگ برای اغفال دادگاه از جهات اعاده دادرسی باشد تحقق شرایط زیر لازم است .
اول : حیله و تقلب از ناحیه طرف مقابل درخواست كننده اعاده دادرسی اعمال شده باشد . برای تحقق این شرط ، اولا : باید عملی كه به ان عرفا اطلا حیله و تقلب شود انجام یافته باشد . ثانیا ؛ حیله و تقلب از ناحیه طرف درخواست كننده اعاده دادرسی انجام شده باشد نه از ناحیه شخص دیگر ، بدیهی است كه وكیل طرف در حكم خود او بوده و اگر حیله و تقلبی از ناحیه او به عمل اید مثل این است كه از ناحیه خود موكل بعمل امده است .
اگر خواهان شخصی را به جای خوانده به دادگاه معرفی و او به صحت دعوا اقرار كند و پس از صدور حكم معلوم شود كه اقراركننده خوانده نبوده است ، همچنین اگر در جلسه معاینه محل یا كارشناسی در نتیجه حیله یكی از اصحاب دعوا محل واقعی به دادگاه یاكارشناس ارائه نشود از جمله حیلههایی است كه ممكن است موجب اعاده دادرسی شود .
دوم : حیله و تقلب باید موثر در حكم باشد .
حیله و تقلب باید سبب تمام یا لااقل جزء سبب صدور حكم باشد به این معنی كه اگر حیله و تقلب اعمال نمیشد حكم مورد درخواست اعاده دادرسی صادر نمیگردید .
? ـ اگر حكم دادگاه مستند به اسنادی بوده است كه بعدا مجعولیت انها ثابت شده باشد
در این مورد تحقق سه شرط لازم است :
الف ـ سند یا اسناد مجعول باشد .
ب ـ ان سند یا اسناد مجعول در حكم دادگاه مورد استناد واقع شده باشد ، به نحوی كه اگر سند مجعول مورد استناد دادگاه واقع نمیشد حكم كلا یا جزا به ضرر درخواست كننده اعاده دادرسی صادر نمیگردید .
ج ـ جعلیت ان اسناد ثابت شده باشد .
اثبات جعلیت ممكن است در مرجع حقوقی به عمل امده باشد یا جزایی و تفاوتی از این حیث كه جاعل چه كسی است و یا چه كسی طرف دعوای جعل بوده وجود ندارد . بعلاوه به موجب ماده ??? قانون ایین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور مدنی « اگر اصالت یا جعلیت سند به موجب رای قطعی كیفری ثابت شده و سند یاد شده مستند رای دادگاه در امر حقوقی باشد رای كیفری برابر مقررات مربوط به اعاده دادرسی قابل استفاده میباشد » زیرا حسب قسمت اول همین ماده « . . . رای قطعی كیفری نسبت به اصالت یا جعلیت سند برای دادگاه متبع خواهد بود » .
د ـ جعلیت سند بعد از صدور حكم مورد تقاضای اعاده دادرسی و قبل از درخواست ان در مراجع صالح ثابت شده باشد .
هرگاه پیش از صدور حكم ، جعلیت سندی احراز شده باشد چنین سندی نمیتواند مورد استناد دادگاه قرار گیرد و اگر به اشتباه مورد استناد قرار گیرد میتوان نسبت به ان تقاضای تجدید نظر نمود و نه اعاده دادرسی .
? ـ كتمان سند
به موجب بند ? ماده ??? اگر پس از صدور حكم اسناد و مداركی به دست اید كه دلیل حقانیت درخواست كننده اعاده دادرسی بوده است و ثابت گردد كه ان اسناد و مدارك در جریان دادرسی مكتوم بوده و در اختیار متقاضی نبوده است درخواست اعاده دادرسی با تحقق شرایط زیر جایز است :
اول ـ اسناد و مدارك مكتوم باید راجع به دعوا و دلیل حقانیت درخواست كننده اعاده دادرسی باشد . دلایل كتمان شده باید اسناد و مدارك باشد نه سایر ادله اثبات دعوی مذكور در ماده ???? قانون مدنی ، بعلاوه اسناد و مدارك مكتوم شده باید در صدور حكم مورد تقاضای اعاده دادرسی تا ان درجه موثر بوده باشد ، كه در صورت عدم كتمان ، چنین حكمی صادر نمیگردید .
دوم ـ درخواست كننده اعاده دادرسی باید ثابت كند كه طرف دعوا ، اسناد و مدارك مزبور را در جریان دادرسی مكتوم كرده و در اختیار متقاضی نبوده است . بنابراین هرگاه اسناد و مدارك موجود بوده و در جریان دادرسی به انها استناد نشده است ، درخواست اعاده دادرسی پذیرفته نخواهد شد .
سوم ـ اسناد و مداركِ مكتوم باید بعد از صدور حكم و قبل از اعاده دادرسی كشف شود .
? ـ حادث شدن یكی از جهات تجدید نظر
جهات درخواست تجدید نظر در ماده ?? قانون تشكیل دادگاههای عمومی و انقلاب و ماده ??? قانون ایین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور مدنی ذكر شده است . حسب ماده ?? قانون تشكیل دادگاههای عمومی و انقلاب ، متقاضی تجدید نظر باید تمام علل و جهات تقاضای خود را در دادخواست یا درخواست تجدید نظر تصریح نماید مگر اینكه ان جهت بعدا حادث شده باشدكه در صورت اخیر میتواند برابر مقررات اعاده دادرسی اقدام كند .

مهلت درخواست اعاده دادرسی :
به موجب ماده ??? قانون ایین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور مدنی مهلت درخواست اعاده دادرسی برای اشخاصی كه مقیم ایران هستند بیست روز و برای اشخاصی كه در خارج از كشور اقامت دارند دو ماه و مهلت به طریق زیر شروع میشود :
? ـ نسبت به ارای احكام حضوری قطعی از تاریخ ابلاغ .
? ـ نسبت به ارای غیابی از تاریخ انقضای مدت واخواهی و درخواست تجدیدنظر .
? ـ به موجب ماده ??? قانون مزبور چنانچه اعاده دادرسی به جهت مغایر بودن دو حكم باشد ابتدای مهلت از تاریخ ابلاغ هر یك از دو حكم است .
? ـ اگر سبب اعاده دادرسی مجعول بودن اسناد یا حیله و تقلب طرف مقابل باشد . ابتدای مهلت اعاده دادرسی تاریخ ابلاغ حكم نهایی مربوط به اثبات جعل یا حیله و تقلب میباشد :
به موجب تبصره ماده ?? قانون ثبت « حكم نهایی عبارت از حكمی است كه بواسطه طی مراحل قانونی و یا بواسطه انقضای مدت اعتراض و استیناف و تمیز دعوایی كه حكم در ان موضوع صادر شده از دعاوی مختومه محسوب شود . »
براساس این ماده حكم نهایی حكمی است كه یا مهلتهای واخواهی و تجدید نظرخواهی و فرجامخواهی ان سپری شده باشد و یا از همان ابتدا به صورت قطعی صادر شده و یا در اخرین مرحله رسیدگی قضایی صادر شده باشد . به عنوان مثال
حكم دیوان عالی كشور كه در تایید حكم دادگاه عمومی ، و در مقام تجدید نظر صادر میگردد ، در مواردی كه حكم مزبور قابل فرجام در دیوان عالی كشور نمیباشد ، نهایی است .
? ـ هرگاه سبب اعاده دادرسی وجود اسناد و مدارك مكتوم باشد ابتدای مهلت از تاریخ وصول اسناد و مدارك مكتومه یا اطلاع از وجود ان محاسبه میشود و تاریخ مذكور باید در دادگاهی كه به درخواست ، رسیدگی میكند اثبات گردد . مهلتهای مقرر در بندهای ? و ? و ? مبتنی بر این اصل است كه مطابق ان هیچ مهلتی علیه كسی كه قادر به استفاده از ان نباشد شروع نمیشود . تجدید مهلت درخواست اعاده دادرسی ممنوع است مگر در مواردی كه قانون تصریح كرده باشد . مواردی كه در قانون تصریح به تجدید مدت شده است عبارتند از :
یكم ـ هرگاه یكی از كسانی كه حق درخواست اعاده دادرسی دارد قبل از انقضای مدت اعاده دادرسی ورشكسته شود مهلت جدید از تاریخ ابلاغ حكم به مدیر تصفیه و در مورد محجور به قیم و در صورت فوت به وراث یا قائم مقام یا نماینده او شروع میشود .
دوم ـ اگر سمت یكی از اشخاص كه به عنوان نمایندگی از قبیل ولایت یا قیمومت ویا وصایت در دعوا دخالت داشتهاند قبل از انقضاء مدت اعاده دادرسی زایل گردد مهلت مقرر از تاریخ ابلاغ حكم به كسی كه به این سمت تعیین میشود شروع خواهد شد و اگر زوال این سمت بواسطه رفع حجر باشد مهلت اعاده دادرسی از تاریخ ابلاغ حكم به كسی كه از او رفع حجر شده است شروع میشود .
سوم ـ در مواردی كه درخواست كننده اعاده دادرسی عذر موجهی داشته باشد ، طبق ماده ??? عمل خواهد شد ، یعنی هرگاه نامبرده ثابت كند كه عدم تقدیم دادخواست اعاده دادرسی به علت :
الف ـ مرضی كه مانع از حركت بوده است
ب ـ فوت یكی از والدین یا همسر یا اولاد .
ج ـ حوادث قهریه از قبیل سیل ، زلزله و حریق كه بر اثر ان تقدیم دادخواست اعاده دادرسی در مهلت مقرر ممكن نباشد .
د ـ توقیف یا حبس به نحوی كه نتوان در مهلت مقرر درخواست واخواهی كرد .
باید دلایل موجه بودن عذر خود را ضمن دادخواست اعاده دادرسی به دادگاه صادر كننده رای اعلام كند ، اگر دادگاه ادعا را موجه تشخیص داد به درخواست اعاده دادرسی رسیدگی والا قرار رد ان را صادر خواهد كرد .

اقسام اعاده دادرسی :
اعاده دادرسی بر دو قسم است :
? ـ اعاده دادرسی اصلی و ان در صورتی است كه درخواست كننده اعاده دادرسی مستقلا درخواست اعاده دادرسی كند .
? ـ اعاده دادرسی طاری ، كه عبارت است از اینكه در اثنای دادرسی حكمی به عنوان دلیل ابراز شود . برای تحقق اعاده دادرسی طاری باید اولا ؛ محاكمهای وجود داشته باشد . ثانیا ؛ به حكمی كه به ضرر طرف صادر شده است به عنوان دلیل استناد و به دادگاه ابراز شود . ثالثا كسی كه حكم علیه او ابراز گردیده است نسبت به ان درخواست اعاده دادرسی كند . در اعاده دادرسی طاری در واقع سه دعوا مطرح شده است :
الف ـ دعوای سابق كه حكم مورد درخواست اعاده دادرسی به دنبال ان دعوا صادر شده است .
ب ـ دعوای جدید كه مطرح گردیده و حكم سابق به عنوان دلیل در ان دعوا ابراز شده است .
ج ـ دعوای اعاده دادرسی طاری كه به دنبال ابراز ان به حكم به عنوان دلیل اقامه شده است .

مرجع صالح :
درخواست اعاده دادرسی اصلی باید به دادگاهی داده شود كه حكم مورد درخواست اعاده دادرسی از ان دادگاه صادر شده است و دادخواست اعاده دادرسی طاری باید به دادگاهی داده شود كه حكم در انجا به طور دلیل ابراز شده است . پس از درخواست اعاده دادرسی طاری باید دادخواست لازم ظرف سه روز به دفتر دادگاه تقدیم گردد . دادگاهی كه دادخواست اعاده دادرسی طاری را دریافت میدارد ، مكلف است ان را به دادگاه صادر كننده حكم ارسال دارد . به هر حال مرجع رسییدگی به درخواست اعاده دادرسی اصلی و طاری دادگاهی است كه حكم مورد درخواست اعاده دادرسی از ان دادگاه صادر شده است .
هرگاه حكم دادگاه عمومی به صورت قطعی صادر شده باشد یا حكم دادگاه عمومی در دادگاه تجدید نظر استان نقض شده و دادگاه استان خود انشاء رای كرده باشد ، مسلما مرجع صالح برای رسیدگی به درخواست اعاده دادرسی در مورد اول ، دادگاه عمومی و در مورد دوم دادگاه تجدید نظر استان میباشد . اما هرگاه حكم دادگاه عمومی در دادگاه تجدید نظر استان تایید شده باشد در مورد مرجع صالح برای رسیدگی به درخواست اعاده دادرسی اختلاف نظر وجود دارد ، به نظر گروهی ، دادگاه عمومی و بنظر گروهی دیگر دادگاه تجدیدنظر استان صالح به رسیدگی است . هرچند در خصوص مورد تاكنون رای وحدت رویه دیوان عالی كشور صادر نشده است ولی با بررسی اراء دیوان عالی كشور و اداره حقوقی قوه قضایه و مستفاد از ماده ??? كه مقرر میدارد « دادخواست اعاده دادرسی به دادگاهی تقدیم میشود كه صادر كننده همان حكم بوده است » چنین به نظر میرسد كه مرجع صالح برای رسیدگی به دادخواست اعاده دادرسی دادگاهی است كه حكم قطعی مورد درخواست اعاده دادرسی از ان دادگاه صادر شده است .
اگر حكم دادگاه عمومی در دیوان عالی كشور تایید شود مرجع رسیدگی به درخواست اعاده دادرسی دادگاه صادر كننده حكم است ، اما اگر حكم نقض شود ، مرجع رسیدگی دادگاهی است كه پس از نقض به پرونده رسیدگی و حكم صادر كرده است .

دادخواست اعاده دادرسی :
مستفاد از ماده ??? قانون ایین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور مدنی ، درخواست اعاده دادرسی محتاج به تقدیم دادخواست است و به موجب ماده ??? همان قانون در دادخواست اعاده دادرسی باید نكات زیر قید گردد :
? ـ نام و نام خانوادگی و اقامتگاه و سایر مشخصات درخواست كننده اعاده دادرسی وطرف او .
? ـ مشخصات حكمی كه مورد درخواست اعاده دادرسی است ودادگاه صادركننده ان حكم .
? ـ جهتی كه موجب اعاده دادرسی شده است . ذكر جهت در دادخواست یكی از مهمترین نكاتی است كه سرنوشت درخواست اعاده دادرسی به ان بستگی دارد .
? ـ در صورتی كه اعاده دادرسی را وكیل داده باشد ، باید نام و مشخصات او در دادخواست معین و وكالتنامه پیوست دادخواست شود .
اگر در دادخواست نام و مشخصات و اقامتگاه درخواست كننده اعاده دادرسی معین نباشد یا دادخواست نقایصی داشته یا هزینه دادرسی پرداخت نشده باشد ، باید برحسب مورد برابر مواد ?? تا ?? ایین دادرسی مدنی جدید در دادگاه عمومی و مواد ??? و ??? همان قانون در دادگاه تجدید نظر استان عمل شود .
هزینه دادرسی با توجه به قسمت ج ، بند ?? و بند ?? ماده ? قانون وصول برخی از درامدهای دولت در دعاوی مالی در صورتی كه محكوم به ان تا مبلغ ده میلیون ریال باشد ?% ارزش محكوم به و مازاد بر ان به نسبت اضافی ?% ارزش محكوم به و در دعاوی غیر مالی مبلغ پنجهزار ریال است .
به موجب ماده ??? قانون ایین دادرسی دادگاه عمومی و انقلاب در امور مدنی دادگاهی كه دادخواست اعاده دادرسی طاری را دریافت میكند ، مكلف است ان را به دادگاه صادر كننده حكم ارسال دارد و چنانچه تشخیص دهد اولا ؛ حكمی كه راجع به اعاده دادرسی صادر میشود موثر در دعوای مطروحه در ان دادگاه است . ثانیا ؛ دلایل درخواست اعاده دادرسی را قوی بداند ، رسیدگی به دعوا را در قسمتی كه به اعاده دادرسی مربوط و موثر است به تاخیر میاندازد والا رسیدگی را دنبال نموده ودر دعوای طرح شده حكم میدهد .

ترتیب رسیدگی :
ترتیب رسیدگی به اعاده دادرسی علی الاصول تابع قواعد رسیدگی عمومی و دعوای اصلی است كه مورد درخواست اعاده دادرسی واقع گردیده است . در اعاده دادرسی ، رسیدگی دادگاه شامل دو مرحله میباشد :
? ـ مرحله قبول یا رد درخواست اعاده دادرسی
در این مرحله پس از وصول دادخواست ، دادگاه بدون تعیین وقت رسیدگی و با بررسیهای لازم هرگاه اولا ؛ حكم مورد درخواست از احكامی باشد كه قابلیت اعاده دادرسی دارد . ثانیا ؛ دادخواست در موعد قانونی تقدیم شده باشد . ثالثا ؛ جهت اعاده دادرسی از جهات مقرر در ماده ??? باشد ، با صدور قرار قبول درخواست وقت رسیدگی تعیین و پس از رسیدگی ماهوی حكم لازم صادر خواهد كرد . در غیراین صورت ، یعنی عدم تحقق یكی از شرایط سهگانه فوق ، قرار رد اعاده دادرسی صادر و امر اعاده دادرسی خاتمه یافته تلقی میگردد . این قرار در صورتی قابل تجدید نظر یا فرجام است كه حكم راجع به اصل دعوا قابل تجدید نظر یا فرجام باشد .
? ـ مرحله بعد از قبول اعاده دادرسی
? ـ ? ـ پس از قبول درخواست اعاده دادرسی در مورد اجرای حكم مورد درخواست اعاده دادرسی ، بشرح زیراقدام میشود :
الف ـ چنانچه محكوم به غیر مالی باشد اجرای حكم متوقف خواهد شد .
ب ـ چنانچه محكوم به مالی است و امكان اخذ تامین و جبران خسارت احتمالی باشد ، به تشخیص دادگاه از محكوم له تامین مناسب اخذ و اجرای حكم ادامه مییابد والا ، یعنی در مواردی كه امكان اخذ تامین و جبران خسارت احتمالی وجود نداشته و یا محكوم له حاضر به سپردن تامین نباشد اجرای حكم متوقف خواهد شد .
ج ـ در مواردی كه درخواست اعاده دادرسی مربوط به یك قسمت از حكم باشد حسب مورد مطابق بندهای الف و ب اقدام میگردد .
? ـ ? ـ پس از صدور قرار قبول درخواست اعاده دادرسی دادگاه باید مجددا به ماهیت دعوا رسیدگی كرده و حكم صادر كند . به موجب ماده ??? قانون ایین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور مدنی ، هرگاه پس از رسیدگی ، دادگاه درخواست اعاده دادرسی را وارد تشخیص دهد ، حكم مورد اعاده دادرسی را نقض و حكم مقتضی صادر میكند ، در صورتی كه درخواست اعاده دادرسی راجع به قسمتی از حكم باشد فقط همان قسمت نقض یا اصلاح میگردد و این حكم از حیث تجدیدنظر و فرجامخواهی تابع مقررات مربوط خواهد بود .
? ـ ? ـ اگر جهت اعاده دادرسی مغایرت در حكم باشد ، دادگاه بعد از قبول دادخواست اعاده دادرسی و رسیدگی حكم ثانی را فسخ و حكم اول به قوّت خود باقی میماند .