بررسی وضعیت موجود تولید گندم در ایران • بخش 1- اهمیت گندم در اقتصاد ایران • بخش 2- تولید گندم در ایران • بخش 3- مزیت نسبی تولید گندم • بخش 4- خرید گندم از كشاورزان داخلی • بخش 5- هزینة تولید گندم • بخش 6- مصرف گندم در ایران تولید گندم از اهمیت فراوانی در اقتصاد ایران برخوردار است. نان غذای اصلی ایرانیان را تشكیل می دهد و از آنجا كه گندم عمده ترین مادة ‌اولیة‌ نان است، حدود 40 درصد از اراضی دیم به كشت این محصول اختصاص دارد. در این فصل وضعیت تولید گندم در ایران از ابعاد مختلف مورد بررسی قرار خواهد گرفت . براساس اطلاعات گردآوری شده در بخش دوم از این فصل تولید گندم و سایر متغیرهای وابسته، در 20 سال اخیر از رشد برخوردار بوده اند. میانگین تولید گندم در دهة‌ اخیر حدود 10میلیون تن در سال بوده است. در ادامة این بخش وضعیت تولید گندم در دو سال زراعی اخیر به تفكیك استانها ارائه می گردد. همچنین روند تولید گندم آبی و گندم دیم در استانهای كشور در یك دورة 13 ساله بررسی خواهد شد . براساس تحلیل انجام گرفته در بخش سوم، مزیت نسبی، تولید گندم آبی در اكثر استانهای كشور بررسی و توجیهات آن مشخص می گردد. بخش چهارم به شناخت وضعیت قیمت گذاری گندم در ایران اختصاص دارد. در دهه اخیر به طور متوسط حدود 50 درصد از گندم تولید شده در كشور تحت سیاست خرید تضمینی، توسط دولت خریداری شده است . سهم مذكور از آغاز دهة 70 به بعد جهش قابل توجهی داشته است. در بخش پنجم هزینة تولید گندم از زوایای مختلف مورد شناسایی قرار می گیرد. بخش شش به مصرف گندم در ایران اختصاص دارد. كل مصرف گندم كشور در سال 1378 حدود 5/15 میلیون تن، مصرف سرانه 245 كیلوگرم و مصرف سرانه خوراكی 175 كیلوگرم بوده است. به طور متوسط هر ساله حدود 30 درصد از مصرف از طریق واردات تأمین می گردد. بخش پایانی به شناخت ضمنی از وضعیت تولید غلات عمده، به ویژه تولید در طی برنامه های توسعه، اختصاص یافته است. 1-2- اهمیت گندم در اقتصاد ایران : شرایط لازم برای تولید گندم در اكثر استانهای ایران فراهم است. گندم در جیرة غذایی مردم نقش اساسی دارد و زراعت آن توسط كشاورزان ایرانی از اهمیت حیاتی برخوردار است. بخش قابل توجهی از زمینهای آبی و دیم كشور به زراعت گندم اختصاص دارد، به همین دلیل طرحهای مربوط به توسعه كشت و افزایش تولید گندم در برنامة توسعه كشور از اهمیت خاصی برخوردار هستند. علیرغم اینكه اجرای طرح محوری گندم از سال 1368 منجر به بهبود نسبی در عملكرد در هكتار این محصول گردیده است اما باز هم در زمینة تأمین نیاز كشور و رسیدن تا سطح خودكفایی فاصله زیادی وجود دارد. متوسط تولید گندم كشور از 2/4 میلیون تن در دهه 1340 به 2/5 میلیون تن در دهه 1350 فزونی یافت و در ادامه این روند افزایشی، تولید طی دهه 1360 به حدود 7 میلیون تن افزایش یافته است. در سال 1378 تولید گندم كشور به حدود 6/8 میلیون تن رسید. رقم مذكور در مقایسه با سالهای قبل كاهش قابل توجهی را نشان می دهد. تولید گندم در سالهای 1376 و 1377 بترتیب حدود 10 و 9/11 میلیون تن گزارش شده است. كاهش شدید تولید در سال 1378 به خاطر وقوع خشكسالی در این سال می باشد. تولید گندم در سال 1379 نسبت به سال قبل كاهش داشت و به رقم 08/8 میلیون تن رسید. براساس ارقام موجود برای سال 1378 میانگین عملكرد در هكتار گندم آبی كشور حدود 95/3 و میانگین عملكرد در هكتار گندم دیم حدود 593 كیلوگرم می باشد. كاهش راندمان تولید گندم بویژه در مورد گندم دیم به دلیل وقوع خشكسالی شدید در سال 1378 می باشد. در سال 1379 عملكرد در هكتار گندم آبی باز هم كاهش یافت و به 2788 كیلوگرم رسید. عملكرد در هكتار گندم دیم با حدود 100 كیلوگرم رشد تا حد 701 كیلوگرم افزایش یافت. هر ساله دولت به منظور تهیه گندم مورد نیاز كشور اقدام به تعیین قیمت تضمینی برای این محصول استراتژیك می نمایند. كشاورزان با در نظر گرفتن قیمت تعیین شده برای گندم و سایر محصولات رقیب اقدام به تعیین الگوی كشت می نماید. اگر قیمت در بازارهای عمده فروشی بالاتر از قیمت تضمینی دولتی باشد كشاورز ترجیح می دهد كه گندم خود را در بازارهای محلی به فروش برساند و یا به صورت خود مصرفی عمل نماید. در سال 1378 از مجموع 8674 هزار تن گندم تولیدی، 3914 هزار تن آن توسط دولت خریداری شده است كه حدود 45 درصد از كل تولید را شامل می شود. با توجه به میزان مصرف، مصرف سرانه و سایر مصارف گندم هر ساله در صد قابل توجهی از نیاز داخلی از طریق واردات تأمین می گردد. براساس بررسیهای به عمل با توجه به رشد جمعیت و مصرف طی سالهای گذشته مقدار مصرف گندم در ایران با نرخ رشد 5/3 درصد در پایان برنامه اول توسعه به 4/12 میلیون تن رسید. براساس محاسبه انجام گرفته مصرف كل گندم در سال 1378 (شامل انواع مصرف از قبیل: مصرف خوراكی خانوار، خوراك دام، مصارف بذری و می شود) به حدود 5/15 میلیون تن رسیده است. بدیهی است براساس ارقام ذكر شده هر ساله بخش زیادی از نیاز كشور باید از طریق واردات تأمین گردد. در سال 1378 مقدار 6155 هزار تن گندم وارد كشور شده است كه این رقم بیش از 40 درصد مصرف كشور را شامل می شود. 2-2-تولید گندم : این بخش به بررسی روند تغییرات تولید گندم كشور در یك دوره 20 ساله، پردازش اطلاعات مربوط به تولید گندم استانها در دو سال اخیر (1378 و 1379) و روند تغییرات تولید گندم و سایر متغیرهای مربوطه (سطح زیر كشت و راندمان تولید) برای یك دوره 13ساله اختصاص دارد. 1-2-2-بررسی روند تغییرات تولید گندم در ایران: جدول (1-2) به بررسی و شناخت روند تغییرات سطح زیر كشت، تولید و عملكرد در هكتار گندم به تفكیك آبی و دیم اختصاص دارد. بر اساس ارقام این جدول و نمودارهای مربوطه (نمودار سطح زیر كشت گندم در ایران، تولید گندم در ایران و عملكرد در هكتار گندم آبی و دیم در ایران) نتایج ذیل به دست می آید. جمع سطح زیر كشت گندم در طول دوره بررسی (سالهای 1360 و 1379) از روند نزولی بسیار كندی برخوردار است. درطی همین دوره میزان تولید گندم آ‎بی افزایش قابل ملاحظه ای دارد. افزایش مذكور به ویژه بعد از سال 1368، اجرای طرح محوری گندم، شتاب بیشتری گرفته است. با توجه به اینكه تولید گندم دیم ارتباط مستقیمی با میزان بارندگی دارد، میزان آن از نوسان زیادی برخوردار است. افزایش تولید گندم آبی موجب گردیده است كه كل تولید از روند صعودی قابل توجهی برخوردار باشد. با در نظر گرفتن این نكته كه سطح زیر كشت تغییر چندانی نداشته است، افزایش تولید ناشی از افزایش قابل ملاحظه عملكرد در هكتار به ویژه در مورد گندم آبی است. بیشترین میزان تولید گندم به سال 1377 تعلق دارد. در این سال راندمان تولید گندم آبی و دیم در سطح مطلوبی نسبت به بقیة سالها قرار دارد. بنابراین می توان نتیجه گرفت كه شرایط آب و هوایی در سال مذكور وضعیت بهتری داشته است. در ادامه جدول 1-2 روند تغییرات سطح زیر كشت، تولید و عملكرد درهكتار به تفكیك گندم آبی و دیم مورد بررسی قرار می گیرد. در طول سالهای 1361 تا 1379 سطح زیر كشت گندم آبی و گندم دیم هر ساله به ترتیب 5/4 و 9/6 درصد رشد داشته اند. میانگین رشد سالانه سطح زیر كشت گندم دیم در دهة 1360، معادل 9/6 درصد بوده است. این نرخ رشد در دهة 70 تا سطح 2 درصد كاهش می یابد. بالعكس میانگین رشد سالانه برای گندم دیم در دهة 70 بیشتر از دهة 60 می باشد. در طول دوره بررسی متوسط تغییر سالانه در میزان تولید گندم آبی و گندم دیم، مثبت بوده است. در حالی كه تولید گندم دیم از افزایش 5/21 درصدی برخوردار است، میانگین رشد سالانه تولید گندم آبی، 4/9 بوده است. با مشاهده جدول مشخص می گردد كه به طور نسبی، افزایش تولید گندم آبی در دهة 60 و تولید گندم دیم در دهة 70 از افزایش بیشتری برخوردار بوده است. میانگین رشد سالانه تولید گندم (اعم از آبی و دیم) در دهة 60 حدود 6/11 درصد و در دهة 70 حدود 7/9 می باشد. راندمان تولید به عنوان یك شاخص مهم برای ارزیابی برنامه های اجرا شده در زمینه توسعة كشاورزی تلقی می شود. براساس این جدول میانگین رشد سالانة عملكرد در هكتار گندم آبی برای سه دوره 6 زمانی مورد نظر (سالهای 1379 -1360 ، دهة 60 و دهة 70) حدود 3/7 درصد بوده است. باردهی تولید در زمینه گندم دیـم از رشد بیشتـری برخوردار است، به گونه ای كه رقم مورد نظر برای رشد سه دوره پیش گفته حدود 19 درصد است. با مرور دوباره جدول می توان اثر وضعیت جوی را بر میزان تولید گندم ملاحظه نمود. در حالی كه ستون مربوط به تغییرات سطح زیر كشت از ثبات نسبی برخوردار است، ارقام نشان دهنده میزان تولید و عملكرد در هكتار نوسان زیادی را نشان می دهند. نوسان یادشده در مورد گندم دیم بیشتر وجود دارد. تغییر در تولید -2-2-بررسی روند تغییرات تولید گندم در استانهای كشور: زراعت گندم به دو صورت بهاره و پاییزه امكان پذیر است. همچنین سازگاری این محصول با زمینهای آبی و دیم این موقعیت را فراهم آورده است كه گندم در تمام استانهای كشور زراعت شود اطلاعات جداول (4-2) و (11-2) به بررسی وضعیت تولید گندم در استانهای كشور در دوره زمانی 1367 تا 1379 می پردازد. آمار مذكور می تواند بیانگر روند تغییرات حادث شده برای تولید گندم در استانهای مختلف كشور و از این حیث مورد استفاده كارشناسان اقتصادی و كشاورزی قرار گیرد. اطلاعات مذكور از آمار نامه های وزارت كشاورزی استخراج گردیده است. در طرح آمار كشاورزی از نمونه گیری طبقه بندی دو مرحله ای استفاده می شود. مبنای عمل در این طرح سرشماری های كشاورزی می باشد. در مرحلة اول طرح در هر شهر تعدادی آبادی نمونه (در كل كشور حدود 10 هزار آبادی نمـونه) و در مرحـله دوم در آبادی های نمونه تعدادی بهره بردار نمونه (حدود هزار بهره بردار در سطح كشور) انتخاب می شوند. اطلاعات مورد نیاز از طریق پرسشنامه جمع آوری، طبقه بندی و پردازش می گردد. 3 جدول (4-2)، (5-2)و (6-2) به ارائه اطلاعات تولید گندم آبی، تولید گندم دیم و جمع تولید گندم می پردازند. جداول (7-2)، (8-2)و (9-2) به ترتیب به بررسی سطح زیر كشت گندم آبی، سطح زیر كشت گندم دیم و كل سطح زیر كشت اختصاص دارد. ارقام مندرج در جدول (9-2) از جمع نظیر به نظیر ستونهای جداول (7-2)و (8-2) به دست آمده است. در جداول (10-2) و (11-2) عملكرد در هكتار گندم آبی و گندم دیم آورده شده است. ارقام جدول اخیر از اطلاعات جداول ماقبل استخراج شده است. در مورد جداول توجه به 3 نكته ضروری است: الف) اطلاعات استان اردبیل تا سال 1372 در ردیف استان آذربایجان شرقی لحاظ شده است. همچنین ارقام مربوط به 2 استان قزوین (تا سال 1370)و قم (تا سال 1374) به ترتیب در استانهای زنجان و تهران آمده است. ب) تا قبل از تشكیل استان گلستان آمار منطقه گرگان و گنبد به عنوان یك سازمان كشاورزی مستقل در آمار نامه های كشاورزی ذكر شده است. بنابراین اطلاعات مربوط به استان گلستان تا قبل از تقسیم استان مازندران مربوط به منطقه گرگان و گنبد است. ج) برای بدست آوردن اطلاعات استان كرمان باید ردیف مربوط به این استان را با منطقه جیرفت و كهنوج جمع كرد. در جداول (11-2مكرر) آخرین اطلاعات موجود برای سطح زیر كشت، تولید و عملكرد در هكتار گندم به تفكیك آبی و دیم در شهرستان های استان خراسان ذكر گردیده است. نكته بسیار مهم در جدول مذكور كاهش شدید در سطح زیر كشت و همچنین تولید گندم در استان است. سطح زیر كشت گندم در سال زراعی 79-1378 در مقایسه با سال 1373 (به عنوان بهترین سال)، بیش از 170 درصد كاهش نشان می دهد. عامل مذكور به همراه پایین بودن بازدهی تولید گندم باعث گردیده است كه استان خراسان تا حد زیادی جایگاه خود را در تولید گندم در كشور از دست بدهد. (مراجعه شود به نمودارهای 12-2 تا 19-2). نكته مهم دیگر پایین بودن عملكرد در هكتار گندم دیم در بسیاری از شهرستانهای استان است. عملكرد در هكتار گندم دیم در شهرستان های بیرجند، تربت جام و تربت حیدریه به ترتیب 2/82 ،160 و 9/174 كیلو گرم بوده است كه بیانگر خشكسالی شدید در سال زراعی مورد نظر است. براساس ارقام این جدول زراعت گندم دیم در تعدادی از شهرستانهای استان در حد بسیار پایین (در حد صفر) بوده است. و عملكرد در هكتار سالهای 1369 و 1378 قابل توجه است