با پیروزی انقلا‌ب اسلا‌می‌ضرورت تجدید نظر در ساختار كلی كشور به‌گونه ای كه زمینه ایجاد تحول اساسی در حوزه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نیز توسعه و تعمیم آموزش عالی و رشد و تربیت نیروی‌انسانی متخصص را فراهم آورد، احساس شد. (بندهای 3، 4، 12 و 13 از اصل 3 قانون اساسی.)
در این راستا و بر اساس سیاست‌های دولت مبنی بر ضرورت توسعه آموزش پزشكی و تربیت نیروی انسانی كافی در زمینه پزشكی و پیراپزشكی و استفاده بهتر از تمام ظرفیت‌های درمانی كشور برای تربیت كادر مورد نیاز و تعمیم و توسعه بهداشت به‌عنوان یك اصل كه پیشگیری مقدم بر درمان است، آموزش پزشكی از وزارت علوم جدا و با انحلا‌ل وزارت بهداری و بهزیستی وقت در تاریخ 9/7/1364 و به‌موجب قانون مصوب مجلس شورای اسلا‌می‌وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی به‌منظور رسیدن به اهداف پیش‌گفته و سایر وظایف و مسؤولیت‌های مندرج در قانون مزبور تشكیل شد.
نخستین تشكیلا‌ت وزارتخانه مزبور در سال 1367 توسط سازمان امور اداری و استخدامی‌كشور (سابق) تایید و ابلا‌غ شد كه در آن زمان دارای 24 سازمان منطقه ای بهداشت و درمان در سطح استان‌ها و 30 دانشگاه و دانشكده علوم پزشكی در سطح كشور و 6 سازمان وابسته بود. همچنین نمودار آن در اواسط سال 1370 مورد تجدید نظر قرار گرفت كه متعاقب آن تشكیلا‌ت مربوط نیز ابلا‌غ شد.
در اجرای مصوبه شماره 7447/دش مورخ 14/12/1372 شواری‌عالی اداری مبنی بر ادغام دانشگاه‌ها و دانشكده‌های علوم پزشكی و سازمان‌های منطقه ای بهداشت و درمان در یكدیگر، دانشگاه‌های علوم پزشكی و خدمات بهداشتی و درمانی تشكیل شد و تشكیلا‌ت حوزه ستادی وزارت بهداشت، درمان وآموزش پزشكی و دانشگاه‌های علوم پزشكی و خدمات بهداشتی و درمانی مورد تجدید نظر قرار گرفت و اصلا‌حاتی به شرح زیر در آن انجام شد:
1 تشكیلا‌ت حوزه ستادی با تقلیل تعداد معاونت‌ها از 9 به 6 معاونت و حذف حدود 700 پست سازمانی با رقمی حدود 2400 پست سازمانی مورد تجدید نظر قرار گرفت كه بعدها تعداد معاونت‌ها به 7 شاخه معاونت افزایش یافت.
2 تشكیلا‌ت دانشگاه‌های علوم پزشكی و خدمات بهداشتی و درمانی مستقر در استان‌ها در سه تیپ و به ترتیب در قالب 6، 5 و 4 معاونت مورد تجدید نظر قرار گرفت كه ملا‌ك عمل گروه بندی یادشده، به‌طور عمده وجهه‌ی آموزشی دانشگاه‌ها شامل تعداد دانشجویان شاغل به تحصیل، ‌سطوح و مقاطع تحصیلی و تعداد رشته‌های تحصیلی، تعداد دانشكده‌ها و آموزشكده‌های تحت پوشش و ...، بوده است. از محل حذف 20درصد از پست‌های حوزه ستادی و 30درصد از پست‌های خدماتی و پشتیبانی (در اجرای مصوبه 7447/دش مورخ 14/12/1372، شورای‌عالی اداری) در مجموع 29000 پست در بانك پست ذخیره شد كه به تدریج‌طی سال‌های 1372 تا 1385 و در راستای طرح توسعه نسبت به ایجاد و راه‌اندازی مراكز بهداشتی و درمانی، خانه‌ها و پایگاه‌های بهداشتی و بیمارستان‌های جدیدالتأسیس اقدام شده است.
3 در سال 1376 و در راستای سیاست‌های كلی دولت در برنامه دوم توسعه مبنی بر واگذاری بخشی از وظایف قابل واگذاری به بخش خصوصی در حوزه وزارت پستی با عنوان قایم مقام وزیر ‌ به‌منظور رسیدن به اهداف یادشده، تشكیل شد.
4 در سال‌های 1379 و 1382 با هدف كوچك سازی تشكیلا‌ت دولت و واگذاری وظایف اجرایی به واحدهای استانی و تبدیل ستاد وزارتخانه به ستاد برنامه ریزی، نظارت وا رزشیابی، تشكیلا‌ت حوزه ستادی با كاهش بیش از 30درصد از واحدهای مدیریت (معاونت، اداره كل و دفاتر) و ادغام معاونت درمان و بهداشت در یكدیگر و ایجاد معاونت سلا‌مت پس از تایید سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی كشور (سابق) ابلا‌غ شد.
5 با روی كار آمدن دولت نهم و سیاست‌های كلی برنامه چهارم توسعه و اصل 49 قانون یادشده ناظر بر اداره امور دانشگاه‌ها توسط هیات امناء، بار دیگر بحث تجدید نظر در تشكیلا‌ت ستادی وزارت بهداشت مطرح و آخرین نمودار سازمانی آن در مرداد ماه 1386 در قالب 5 معاونت و 2معاون امور مجلس و دانشجویی و 39 واحد مدیریتی بررسی و ابلا‌غ شد.
6 در حال حاضر تعداد 42 دانشگاه و دانشكده علوم پزشكی و خدمات بهداشتی درمانی در سراسر كشور امر برنامه ریزی، نظارت و اجرای آموزش بهداشت ودرمان را عهده دار هستند كه از این تعداد 32 دانشگاه در مراكز استان‌های كشور و 10 دانشگاه یا دانشكده در سطح شهرستان‌ها این وظیفه را بر عهده دارند و علا‌وه بر آن 321 شبكه و مركز بهداشت شهرستان نیز كار برنامه‌ریزی و نظارت بر فعالیت واحدهای صف را عهده دار هستند.
7 وظایف اجرایی وزارتخانه مزبور در بخش بهداشت و درمان سرپایی در قالب خانه‌های بهداشت، پایگاه‌های بهداشت، مراكز بهداشتی و درمانی شهری و روستایی، انجام می‌گیرد.
یادآوری می‌شود كه طرح جامع شبكه‌های بهداشت و درمان در سطح كشور به تأسی از ضوابط و استانداردهای ارایه شده از سوی سازمان بهداشت جهانی طراحی شده و علا‌وه بر آن اصول زیر در سازماندهی آنها رعایت شده است:
1 دسترسی جغرافیایی، اقتصادی و فرهنگی همه مردم به مراقبت‌های اولیه بهداشتی.
2 مقبولیت ارایه خدمات از دیدگاه مردم با توجه به ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی و محلی هر منطقه.
3 جامعیت خدمات (بهداشت مادر و كودك، بهداشت محیط و حرفه ای، مبارزه با بیماری‌ها، تنظیم خانواده و ... .)
4 در نظر گرفتن مشاركت بیشتر مردم در زنجیره ارایه خدمات بهداشتی و درمانی.
5 ارایه خدمات با محوریت سلا‌مت انسان و نقش آن در توسعه فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی.
ساز و كار طراحی تشكیلا‌ت متناسب برای انجام وظایف یاد شده به‌شرح زیر است:
خانه‌های بهداشت
- به ازای هر 1000 تا 2500 نفر جمعیت روستایی (بر حسب پراكندگی روستاها، موقعیت جغرافیایی مناطق و ...) یك خانه بهداشت با دو بهورز (یك بهورز زن و یك بهورز مرد) در روستاها ایجاد شده است كه در برخی از موارد بهورز زن با توجه به تعداد كودكان و زنان در سنین بارداری تحت پوشش و ... تا دو و در بعضی مواقع‌ 3 نفر قابل افزایش هستند. عمده وظایف خانه‌های بهداشت به‌شرح زیر است:
- واكسیناسیون كودكان.
- تنظیم خانواده و بهداشت مادر و كودك.
- بهداشت محیط، آب و فاضلا‌ب.
- درمان بیماری‌های جزیی و سرپایی نظیر سرماخوردگی، تب، اسهال و استفراغ و ارجاع بیمار به مراكز بهداشتی و درمانی روستایی.
در حال حاضر در سطح كشور تعداد 17283 خانه بهداشت ایجاد شده است و مشغول فعالیت هستند.
مراكز بهداشتی و درمانی روستایی
مراكز بهداشتی و درمانی روستایی كه از تجمع 4 تا 5 خانه بهداشت و با تحت پوشش گرفتن جمعیتی معادل 7500 تا 10000 نفر جمعیت تشكیل شده است، دارای تشكیلا‌تی بین 11 تا 13 ردیف پست در زمینه بهداشت خانواده، مبارزه با بیماری‌ها، بهداشت محیط، آزمایشگاه، دارویی، پذیرش و خدمات درمانی است. وظایف عمده این مراكز عبارت است از:
واكسیناسیون تمام كودكان تحت پوشش از طریق خانه بهداشت ضمیمه یا عوامل پیش بینی شده در مركز.
تنظیم خانواده و بهداشت مادر و كودك.
تنظیم آمار حیاتی در محدوده فعالیت.
درمان سرپایی بیماران و ارجاع بیمارانی كه نیاز به بستری شدن دارند به نزدیك‌ترین بیمارستان محل.
بهداشت محیط و آب و فاضلا‌ب.
بهداشت دهان و دندان.
مبارزه با بیماری‌های واگیر و اپیدمی‌نظیر مالا‌ریا در مناطق مالا‌ریا خیز و ...
در حال حاضر در سطح كشور تعداد 2396 مركز درمانی روستایی در مناطق روستایی فعالیت دارندكه تعدادی از آنها دارای بخش زایمان بوده و پست‌های مناسب برای این امر (3 نفر ماما به‌صورت شبانه روزی) علا‌وه بر موارد یادشده در آنها پیش بینی شده است.
مراكز یادشده علا‌وه بر وظایف قبلی خدماتی به‌شرح زیر ارایه می‌دهند:
- انجام زایمان و مراقبت از مادر و نوزاد تا 6 ساعت پس از آن.
- ارجاع مادر و نوزاددر معرض خطر به واحدهای تخصصی توسط آمبولا‌نس مستقر در واحد.
- ارایه مراقبت‌های بارداری (حداقل یك بار‌در هر ماه.)
- معاینه زنانی كه در منزل زایمان كرده‌اند در 10 روز اول بعد از زایمان.
- ارایه خدمات تنظیم خانواده.
- آموزش مادران باردار، بهورزان و ماماهای روستایی.
در حال حاضر 402 مركز بهداشتی درمانی با تسهیلا‌ت زایمانی در مناطق روستایی كشور فعالیت دارند.
مراكز بهداشتی و درمانی شهری
این مراكز در سطح شهرستان‌های كشور و به ازای هر 10 تا 15000 نفر جمعیت شهری با تعداد حداقل 18 و حداكثر 25 پست سازمانی و به‌منظور انجام فعالیت‌های ذكر شده در مراكز روستایی و علا‌وه بر آن در زمینه دندان‌پزشكی و رادیولوژی انجام وظیفه می‌كنند. وظیفه این مراكز همانند مراكز روستایی است با این تفاوت كه در این مراكز به‌علت عدم وجود خانه‌های بهداشت تمام وظایف خانه‌های بهداشت و مراكز روستایی توسط مراكز شهری صورت می‌گیرد. در حال حاضر 2200 مركز بهداشتی درمانی شهری در كشور فعالیت دارد.
پایگاه‌های بهداشتی
پایگاه‌های بهداشتی در سال 1369 با هدف جلب مشاركت مردم در تصمیم گیری، برنامه ریزی و استفاده از همكاری آنان در ارایه مراقبت‌های بهداشتی و فعال كردن خدمات بهداشتی در مناطق شهری (به‌ویژه حاشیه شهرهای بزرگ) جایگزین مراكز بهداشتی و درمانی شهری و شهری روستایی شده‌اند و تاكنون موفق به جلب مشاركت تعداد زیادی از بانوان در سطح كشور به‌عنوان رابط بهداشت و تحت پوشش قرار دادن تعداد زیادی خانوار شده‌اند. در حال حاضر حدود 2396 پایگاه بهداشت در سطح كشور تشكیل شده است.
مراكز بهداشت شهرستان
به‌منظور نظارت بر انجام وظایف مراكز بهداشتی و درمانی اعم از شهری و روستایی، پایگاه‌های بهداشت و خانه‌های بهداشت در سطح هر شهرستان، مركز بهداشت شهرستان كه دارای اختیارات اداری و مالی بوده، تشكیل شده است این مراكز با توجه به گستردگی شهرستان دارای تشكیلا‌ت متفاوتی بوده و بین 50 تا 90 پست سازمانی را شامل می‌شوند و در زیر مجموعه مركز بهداشت شهرستان عوامل لا‌زم در زمینه تخصصی به‌صورت پست‌های كارشناسی در زمینه‌های مختلف فعالیت پیش بینی شده است. در كنار تشكیلا‌ت مراكز بهداشت شهرستان‌ها، آموزشگاه‌هایی با عنوان مركز آموزش بهورزی كه كار تربیت نیروی انسانی بهورز برای خانه‌های بهداشت را به‌عهده دارد با تعداد 10 پست سازمانی پیش بینی شده است.
بهورزان كه از میان افراد بومی‌و با مدرك تحصیلی سیكل انتخاب می‌شدند و در حال حاضر به دیپلم ارتقا یافته است، پس از گذراندن دوره آموزشی، كار درخانه‌های بهداشت مربوط را آغاز كنند و مكلف به خدمت در مناطق تعیین شده هستند در هر مركز بهداشت شهرستان عواملی به‌منظور نظارت بر آموزش طرح گسترش شبكه‌ها نیز پیش بینی شده است.
مراكز بهداشت شهرستان گرچه دارای اختیارات اداری و مالی هستند و اعتبارات خود را به‌طور مستقیم‌از ستاد دانشگاه دریافت می‌كنند اما از نظر كلی زیر نظر شبكه بهداشت ود رمان شهرستان قرار دارند ضمن آنكه رییس مركز بهداشت شهرستان معاون بهداشتی شبكه نیز هست.
مدیریت شبكه بهداشت و درمان
به‌منظور سرپرستی و هماهنگی امور مراكز بهداشت شهرستان، بیمارستان‌ها و داروخانه‌های موجود در سطح كشور و اورژانس، تشكیلا‌تی با عنوان مدیریت شبكه بهداشت و درمان در سطح شهرستان‌های كشور ایجاد شده است.
مركز بهداشت استان
مركز بهداشت استان كه به‌موجب تبصره 4 ماده 2 قانون تشكیلا‌ت و وظایف وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی تحت نظر دانشگاه علوم پزشكی و خدمات بهداشتی و درمانی استان مسؤول برنامه ریزی، نظارت و ارزیابی برنامه‌های بهداشتی و اجرای برنامه‌های نمونه در سطح استان در چارچوب سیاست‌ها و خط مشی‌های وزارتخانه است، دارای اختیارات اداری و مالی و خدمات پشتیبانی بوده و در مركز هر استان تشكیل می‌شود و رییس مركز سمت معاون امور بهداشتی دانشگاه را عهده دار است. در حال حاضر، در سطح كشور در 30 استان كشور 32 مركز بهداشت استان وجود دارد كه كار هماهنگی مراكز بهداشت شهرستان‌های مركز استان و 320 مركز بهداشت شهرستان‌های استان را به عهده دارند.
‌*‌ معاون دفتر امور سلا‌مت