با توجه به آغاز فصل برداشت خرما در كشور، گزارش حاضر به منظور بررسی مسایل و مشكلا‌ت برداشت و بازاریابی مناسب محصول خرما و فراهم‌سازی زمینه‌های لا‌زم برای صادرات به منظور كسب درآمد ارزی و اشتغال‌زایی، تهیه شده است.

سطح زیر كشت
سطح زیر كشت نخلستان‌های كشور با احتساب درختان پراكنده در سال 1384، حدود 8/238 هزار هكتار بوده كه 34/83 درصد آن درختان بارور و 66/16 درصد بقیه درختان غیربارور (نهال) بوده است. از حدود 199 هزار هكتار درختان بارور، 28/88 درصد آن آبیاری شده است. بیشترین سطح بارور خرما با 04/18 درصد سطح بارور خرمای كشور به هرمزگان تعلق دارد. سیستان و بلوچستان، بوشهر، خوزستان، فارس، جیرفت و كهنوج در استان كرمان به ترتیب با 06/16، 92/15، 13/14، 27/13، 71/12 و 87/9 درصد سهم از سطح زیركشت خرمای بارور كشور در جایگاه‌های بعدی قرار گرفته‌اند. نواحی یاد شده در مجموع 23/98 درصد سهم از سطح بارور خرما را در كشور دارا هستند.
میزان تولید
میزان تولید خرمای كشور حدود 997 هزار تن بوده كه 35/96 درصد آن از اراضی آبی حاصل شده است. سهم تولید اراضی دیم نیز 65/3 درصد است. بیشترین تولید خرمای كشور به كرمان تعلق دارد، به طوری كه با داشتن 58/16 درصد سهم در تولید خرما ،د ر جایگاه نخست قرار گرفته است.
همچنین استان‌های هرمزگان، سیستان و بلوچستان، منطقه جیرفت و كهنوج، فارس، خوزستان و بوشهر به ترتیب با 68/14، 24/14، 22/14‌، 50/13، ‌10/13 و 75/12 درصد سهم در تولید كشور در جایگاه‌های بعدی قرار گرفته‌اند. هفت منطقه مزبور 06/99 درصد خرمای كشور را تولید كرده‌اند.
عملكرد در هكتار
میزان تولید در هكتار خرما برای اراضی آبی 4/5459 كیلوگرم و برای اراضی دیم 41/1568 كیلوگرم بوده است. بالا‌ترین بازده تولید آبی با 8500 كیلوگرم به استان كرمانشاه و كمترین بازده آبی با 2049 كیلوگرم به استان سمنان تعلق دارد. همچنین بالا‌ترین عملكرد دیم با 2607 كیلوگرم به استان بوشهر و پایین‌ترین عملكرد دیم با 865 كیلوگرم به استان فارس تعلق دارد.
كشور ما به لحاظ تولید بیش از یك میلیون تن خرما در سال از بزرگ‌ترین تولیدكنندگان خرمای جهان به شمار می‌رود اما با وجود افزایش تولید و صادرات، نسبت صادرات این محصول به تولید آن در سال‌های گذشته ثابت و در حد 10 درصد باقی مانده است. در صورتی كه ظرفیت‌ افزایش صادرات خرما بسیار بالا‌ است. از آنجا كه عمده مشكلا‌ت به مرحله بعد از تولید مربوط می‌شود، همین مسأله بر صادرات آن تأثیر فراوانی دارد.
خرما دارای مصارف بسیار متنوع بوده كه عبارت‌اند از: تازه‌خوری (خارك و رطب) و استفاده از آن در طبخ برخی از غذاها، به صورت شیره، سس خرما، كمپوت و مربا و امكان استفاده در صنایع الكل‌سازی، تولید اسیدسیتریك، مخمرها و قند مایع كه به عنوان ماده اولیه كارخانه‌های نوشابه‌سازی و شكلا‌ت‌سازی مصرف فراوانی دارد. همچنین خرما دارای برخی از خواص طبی نیز هست و بعضی از داروها، بدون عوارض جانبی از خرما تهیه می‌شود. در سال 1385 با توجه به دستورالعمل هیأت دولت مقرر شد كه از ابتدای سال 1386 در همه اداره‌ها و نهادها و سازمان‌های كشور طرح جایگزینی خرما به جای قند به لحاظ سلا‌متی جامعه اجرا شود كه با این دستورالعمل مصرف داخلی این محصول بالا‌ می‌رود تا در آینده نزدیك جامعه‌ای سالم‌تر در كشور داشته باشیم. با این امر، انگیزه‌های لا‌زم برای حمایت از تولیدكنندگان خرما در كشور فراهم می‌شود و محصول خرما به صورت خرید تضمینی جزء اقلا‌م خریدهای تضمینی محصولا‌ت كشاورزی قرار خواهد گرفت.
بنابراین بازار مصرف این كالا‌ی با‌ارزش به خصوص در مصارف صنعتی، روز به روز در حال گسترش است. سطح زیر كشت خرما در جهان به بیش از یك میلیون هكتار می‌رسد و سطح زیركشت آن در ایران 240 هزار هكتار و تولید این محصول در كشور بیش از یك میلیون تن است.
تولید خرما در جهان از سال 1995 تا 2004 میلا‌دی از حدود 4/9 میلیون تن با نرخ رشد 35 درصد به 86 میلیون تن افزایش یافته كه بیشتر این تولیدات مربوط به كشورهای ایران، مصر، عربستان سعودی، پاكستان، الجزایر و عراق است. در این بین، ایران با تولید حدود یك میلیون تن در سال، بزرگ‌ترین تولیدكننده خرما در جهان محسوب می‌شود.
البته در كشور ما میزان عملكرد تولید خرما در هر هكتار به نسبت پایین بوده و در هر هكتار تنها چیزی حدود 5 تن برداشت می‌شود، در صورتی كه در كشور مصر از هر هكتار بیش از 25 تن خرما برداشت می‌شود.
با وجود این، در فاصله‌سال‌های 1374 تا 1384 سهم كشور
با وجود این، در فاصله‌سال‌های 1374 تا 1384 سهم كشور ما در مقدار صادرات جهانی از 20 درصد به 5/36 درصد افزایش یافته است. اما ارزش دلا‌ری صادرات خرمای ایران به گفته كارشناسان اقتصادی با نرخ كاهشی 36 درصد، از 54 میلیون دلا‌ر در سال 1374 به 36 میلیون دلا‌ر در سال 1384 رسیده است كه این امر می‌تواند ناشی از تفاوت قیمت صادراتی محصول خرما در ایران با سایر كشورهای خرماخیز جهان باشد. قیمت خرمای ایران برای هر كیلو یك دلا‌ر اما در سایر كشورهای خرماخیز هر كیلو بین 5/2 تا 5/5 دلا‌ر خرید و فروش می‌شود.
بنابراین مشكل عمده محصول خرما به فرآیند پس از تولید برمی‌گردد كه اگر با دقت بیشتری به موضوع بنگریم، می‌توان عمده این مشكلا‌ت را به دو دسته تقسیم بندی كرد:
- مشكلا‌ت صنایع تبدیلی، تكمیلی و بسته‌بندی.
- مشكلا‌ت بخش بازرگانی و اقتصادی.
مسایل و مشكلا‌ت صنایع تبدیلی، تكمیلی و بسته‌بندی
- كمبود كارگاه‌ها و كارخانه‌های بسته‌بندی مدرن.
- كمبود كارخانه‌های صنایع تبدیلی.
- استفاده نكردن از ضایعات ناشی از درخت خرما شامل شاخ و برگ در تهیه نئوپان و صنایع دستی و تهیه خمیر كاغذ الیاف بلند.
- كمبود كارتن و توزیع نكردن به موقع آن در فصل برداشت.
- كمبود نقدینگی تعاونی‌ها در بخش‌های صنایع تبدیلی، تكمیلی و بسته‌بندی.
مهم‌ترین مشكلا‌تی كه به آنها اشاره شد، با زمینه‌سازی دولت و مشاركت فعال بخش خصوصی قابل حل است. آموزش و معرفی فرصت‌های سرمایه‌گذاری و سودآوری در صنایع جانبی خرما، همچنین اعطای تسهیلا‌ت در ایجاد و راه‌اندازی این واحدها همراه با در نظر گرفتن مشكلا‌ت این بخش و در پیش گرفتن سیاست‌های متناسب از وظایف دولت است.
به عنوان مثال، وجود تعرفه‌ها و حقوق گمركی بالا‌ برای واردات كارتن و مواد اولیه بسته‌بندی خرمای صادراتی از مشكلا‌ت موجود در صادرات خرماست كه موجب افزایش هزینه بسته‌بندی خرما در ایران در مقایسه با سایر كشورهاست اما چون هزینه بسته‌بندی در سایر كشورها مانند امارات متحده عربی بسیار پایین‌تر است، ابتدا صادركنندگان ایران، خرمای صادراتی خود را به صورت فله‌ای به آنجا ارسال و پس از بسته‌بندی مجدد به بازارهای هدف صادر می‌كنند. این در حالی است كه امكانات بسته‌بندی مناسب كالا‌های صادراتی مانند خرما چه از نظر تأمین ماشین‌آلا‌ت و فناوری و چه از نظر نیروی انسانی وجود دارد و تنها درصد اندكی از مواد اولیه و فناوری مورد نیاز در صنایع بسته‌بندی كه امكان تولید آن در داخل نیست، باید از خارج وارد شود. به نظر می‌رسد صنعتگران و سرمایه‌گذاران داخلی قادر به تأمین ماشین‌آلا‌ت و فناوری مورد نیاز بسته‌بندی خرمای صادراتی هستند، بنابراین باید آنها را در تأمین مواد اولیه مورد نیازشان، حمایت كرد.
استفاده از فناوری و ابداعات جدید در بسته‌بندی و فرآوری كالا‌های صادراتی برای رقابت در عرصه جهانی از عمده نیازهای ضروری است. دانشمندان اروپایی به تازگی از ژل گیاه آلوئه (كه در ایران به خصوص در محیط گلخانه‌ای و در فضای باز مناطق گرمسیری جنوبی كشت می‌شود و به عمل می‌آید) استفاده كرده‌اند. با استفاده از این ژل می‌توان عمر نگهداری میوه‌ها را طولا‌نی‌تر كرد. با استفاده از ژل یاد شده می‌توان میوه را پوشاند و زمان نگهداری آنها را با حفظ تازگی و بدون تغییرات شیمیایی، طولا‌نی‌تر كرد و آن را برای مدت زمان بیشتری، به منظور ارسال به بازارهای مصرف نگهداری كرد.
با توجه به اینكه صنایع جانبی در افزایش سهم صادراتی كشورمان در محصول خرما بسیار مهم است، بنابراین اهمیت این موضوع از آنجاست كه با وجود افزایش حجم تولید و افزایش صادرات خرما در كشور ما، نسبت صادرات به تولید به طور تقریبی در حدود 10 درصد در سال‌های گذشته ثابت باقی مانده است. در صورتی كه چنانچه سهم 25-20 درصدی ضایعات این محصول را در نظر بگیریم می‌توان به افزایش نسبت صادرات به تولید بسیار امیدوار بود.
مسایل و مشكلا‌ت بخش بازرگانی و اقتصادی
نداشتن اطلا‌عات كافی در خصوص بازارهای مصرف داخلی و خارجی، نبود تشكل‌های فعال تجاری و صادراتی در خصوص صادرات خرما، وجود قوانین و مقررات اداری دست و پاگیر در خصوص صادرات خرما، نبود پایانه‌های صادراتی ویژه محصول خرما در مبادی خروجی كشور، شركت نكردن بخش خصوصی در گردهمایی‌ها و نمایشگاه‌های خارجی به علت مشكلا‌ت مالی و اختصاص نیافتن تسهیلا‌ت مناسب به آنها، نبود آگاهی در مردم كشورمان و دیگر نقاط جهان در خصوص خواص خرما كه به صورت مستقیم بر تقاضای این محصول اثر منفی می‌گذارد، از جمله مسایل بخش بازرگانی و اقتصادی این محصول به شمار می‌آید.
هر چند در زمینه مشكلا‌ت یاد شده در چند سال اخیر گام‌هایی برداشته شده است اما هنوز مشكلا‌ت فراوانی در زمینه بازاریابی و صادرات بر سر راه فعالا‌ن این محصول با‌ارزش وجود دارد. حضور فعال تولیدكنندگان و صادركنندگان در نمایشگاه‌های بین‌المللی معتبر در زمینه مواد غذایی و كشاورزی و عرضه محصولا‌ت مشتری‌پسند در كنار تبلیغات و بازاریابی مؤثر می‌تواند به رشد صادرات این محصول ارزآور كمك زیادی بكند.
بعضی از كارشناسان اقتصادی حل مسایل و مشكلا‌ت اقتصادی و تجاری این محصول را در گرو ورود این كالا‌ به بورس كالا‌های كشاورزی می‌دانند. نظر به اینكه 30 درصد صادرات خشكبار كشورمان را خرما تشكیل می‌دهد، تشكیل بازار بورس كالا‌ی كشاورزی، ناكارآمدی بازار سنتی را كاهش می‌دهد.
از سوی دیگر، در صورت راه‌اندازی بازار بورس، تولیدكنندگان می‌توانند نسبت به تقاضا برای كالا‌ی تولید شده و قیمت آن اطمینان داشته باشند. از سویی دیگر باید توجه داشت، موانع پذیرش خرما با توجه به درجه فسادپذیری و تنوع محصول از نظر نوع و رقم و استاندارد پذیر بودن و انبار و انبارداری خرما از مشكل‌های اصلی است كه در سر راه عرضه خرما به بورس و بازارهای مدرن قرار دارد.
مبادلا‌ت تجاری كشورمان با امارات متحده عربی، عربستان سعودی، پاكستان، فرانسه، ایتالیا و سایر كشورها، در حوزه تجاری خرما بهترین دلیل لزوم ورود خرما به بازار بورس است. در پایان ضروری به نظر می‌رسد مسؤولا‌ن مربوط نسبت به رفع كاستی‌های مربوط به تولید، ‌ عرضه و صدور این محصول با ارزش، ارزآور و اشتغال‌زا، همت گمارند.
منابع:
1- آمارنامه محصولا‌ت كشاورزی و دامی وزارت جهاد كشاورزی.
2- مؤسسه تحقیقات خرمای كشور.
3- نشریات مختلف وزارت جهاد كشاورزی.
‌*كارشناس دفتر امور آب، كشاورزی و منابع طبیعی