اشاره: در صورتی كه بتوانیم با خروج دام‌ها از مراتع ارزش افزوده آنها را بالا‌ ببریم یعنی پرورش دام‌ها را در پرواربندی‌ها و مجتمع‌های دامپروری ادامه دهیم به نتیجه مثبتی در خصوص حفظ مراتع دست خواهیم یافت اما عدم تحقق این موضوع چرای مفرط و بی‌رویه دام را در مراتع سبب خواهد شد.
جنگل‌ها و مراتع كشورها به عنوان بخشی از منابع طبیعی تجدید شونده در رشد اقتصادی كشورها نقش ارزنده‌ای بازی می‌كنند. این منابع ارزشمند علا‌وه بر تولیداتی مانند، علوفه، چوب، گیاهان دارویی و خوراكی و حفظ محیط‌زیست، از فرسایش خاك نیز جلوگیری می‌كنند و موجب توسعه اكوتوریسم و تنظیم آب و هوا می‌شوند.
ارزش این كاركردها در ایران حدود 448 هزار میلیارد ریال است به طوری كه خسارت ناشی از تجمع رسوبات در پشت سدها و سیلا‌ب‌های مخربی كه موجب تلفات مالی و جانی می‌شوند سالا‌نه حدود 24 هزار میلیارد ریال برآورد شده است.
از این رو، سرمایه‌گذاری برای حفظ و توسعه این منابع خدادادی نه تنها به بهبود محیط‌زیست كمك می‌كند، بلكه از طریق كنترل فرسایش آبی و مهار سیلا‌ب‌های ویرانگر موجب طولا‌نی شدن دوره بهره‌برداری از سدها میشود و خطرات مالی و جانی ناشی از وقوع سیلا‌ب‌ها را تا حد زیادی كاهش می‌دهد، در نتیجه تأثیر مستقیمی در ارتقای سطح زندگی جامعه دارد.
در این میان بحث مراتع، توسعه و حفظ آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. به همین منظور مقرر شده تا پایان برنامه چهارم تمام سطح مراتع كشور ممیزی شوند كه منظور از آن مختصر كردن و تعیین حدود مراتع در قالب طرح مرتع‌داری و صدور مجوز پروانه چرای دام‌های واجد شرایط است.
وضعیت فعلی مراتع
در حال حاضر كشور ایران دارای 90 میلیون هكتار مرتع است كه سطح بیشتر آنها در حد متوسط یا فقیر بوده و باید وضعیت آن از فقیر به متوسط و از متوسط به خوب تبدیل شود. البته تاكنون 24 میلیون هكتار از مراتع تحت پوشش طرح‌های مرتع‌‌داری قرار گرفته اما بهره‌برداری مازاد از آنها این موضوع را به یكی از چالش‌های بزرگ مرتع‌داری در كشور تبدیل كرده است.
آمارها نشان می‌دهد مراتع كشور ظرفیت استفاده 180 هزار بهره‌بردار را دارد اما تعداد بهره‌برداران مراتع كشور بیش از 6 برابر این تعداد است.
علا‌وه بر این تعداد دام‌های موجود كشور نیز دو برابر ظرفیت مراتع بوده و مراتع كنونی كشور تنها جوابگوی 38 میلیون واحد دامی‌است اما اكنون بیش از 83 میلیون واحد دامی‌وابسته به مراتع در كشور در حال چراست.
در این بین طرح تعادل مرتع و دام با هدف كاهش تعداد دام‌های وابسته به مراتع كشور تا میزان 50 درصد، از زمان شروع برنامه سوم به اجرا درآمده و از سوی دیگر، موضوع صادرات احشام زنده كه اغلب دام‌های سبك كه گوسفند و بز را در بر می‌گیرد نیز از دید كارشناسان مثبت ارزیابی می‌شود.
صادرات دام‌های زنده
گزارش گمرك ایران حاكی است طی 9 ماهه سال 1384 صادرات دام زنده به 70 میلیون دلا‌ر رسیده كه نسبت به مدت مشابه سال قبل از آن حدود 10 برابر افزایش پیدا كرده است. بنابراین وزن دام زنده صادراتی 38 هزار تن بوده كه سهم ارزشی آن از كل صادرات كالا‌های زیر گروه محصولا‌ت حیوانی حدود 36 درصد را نشان می‌دهد.
با نگاهی به برنامه مثبت صادرات احشام زنده متوجه می‌شویم كه این مهم پیش از این با مجوز وزارت جهاد كشاورزی صورت می‌گرفت اما از سال 1383 و بنابر بخشنامه این وزارتخانه صادرات اینگونه محصولا‌ت همگانی شد، با این توضیح كه صادرات دام زنده تنها با حفظ ذخایر ژنتیكی و با تأیید سازمان دامپزشكی كشور مجاز است. از این رو، دیگر نیازی به مراجعه افراد به وزارت جهاد كشاورزی نیست.
فارغ از نتایج مثبت این طرح آنچه در بحث صادرات اهمیت دارد این است كه اگر صادرات با هدف ایجاد ارزش افزوده صورت گیرد، مفید خواهد بود، بدینگونه كه با خروج دام از مراتع و تبدیل آن به دام‌های بزرگ پرواربندی می‌توان علا‌وه بر ایجاد اشتغال و فعال كردن كشتارگاه‌ها، ‌میزان حضور دام را در مراتع كاهش داد.
اما آنچه می‌تواند اثرهای منفی بر مراتع را افزایش دهد نبود نگاه كارشناسی به بحث صادرات دام زنده است. صادرات دام زنده به طور مستقیم كه گاه شامل بره‌های یكساله و دام‌های پیر می‌شود بدون هیچ ارزش افزوده‌ای برای مراتع كشور خطرناك است. در صورتی كه بتوانیم با خروج دام‌ها از مراتع ارزش افزوده آنها را بالا‌ ببریم، یعنی پرورش دام‌ها را در پرواربندی‌ها ادامه دهیم، به نتایج مثبتی در خصوص حفظ مراتع كشور خواهیم رسید اما عدم تحقق این موضوع، ‌چرای بی‌رویه دام را سبب خواهد شد. در حال حاضر چرای بی‌رویه دام در مرتع باعث می‌شود سالی دو میلیارد تن خاك فرسایش پیدا كند و از هر هكتار زمین 15 تن خاك مرغوب بر اثر فرسایش و سیلا‌ب، بی‌رویه از بین برود. براساس مطالعات و پژوهش‌های سازمان خواروبار و كشاورزی سازمان ملل متحد (فائو) ارزش اقتصادی هر هكتار مرتع 235 دلا‌ر بوده كه 25 درصد ارزش آن به خاطر تأمین علوفه و 75 درصد به خاطر حفظ آب و خاك، ‌تولید اكسیژن، ‌حیات وحش، گرده افشانی و سایر مسایل زیست محیطی است.
در پایان نتیجه گرفته می‌شود كه آ‌نچه در حفظ مراتع نباید فراموش شود این است كه حفظ مراتع تنها به منظور تأمین علوفه نیست، بلكه مسایل زیست محیطی و گردشگری مرتع و حفظ گونه‌های مرتعی نیز از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است كه باید مورد توجه مسؤولا‌ن قرار گیرد.
*كارشناس دفتر امور آب، ‌كشاورزی و منابع طبیعی