اشاره: ایران از نظر لرزه‌خیزی در منطقه فعال جهان قرار دارد و به گواهی تاریخ دو هزار سال اخیر به ویژه اطلا‌عات مستند علمی و مشاهدات قرن بیستم از خطرخیزترین مناطق جهان در اثر زمین لرزه‌های پرقدرت محسوب می‌شود. در سال‌های اخیر به طور متوسط هر پنج سال یك زمین لرزه با صدمات جانی و مالی بسیار بالا‌ در نقطه‌ای از كشور رخ داده و در حال حاضر ایران در صدر كشورهایی است كه وقوع زلزله در آن با تلفات جانی بالا‌ همراه است.
گرچه جلوگیری كامل از خسارت‌های ناشی از زلزله‌های شدید بسیار دشوار است اما با افزایش سطح اطلا‌عات در رابطه با لرزه‌خیزی كشور، آموزش همگانی و ترویج فرهنگ ایمنی، شناسایی و مطالعه دقیق وضعیت آسیب‌پذیری مستحدثات (ساختمان‌ها، تأسیسات زیربنایی و شریان‌های حیاتی) و ایمن‌سازی و مقاوم‌سازی صحیح و اصولی آنها، می‌توان تا حد مطلوب تلفات و خسارت‌های ناشی از زلزله‌های آتی را كاهش داد.

وضعیت لرزه‌خیزی و آسیب‌پذیری كشور
در برابر زلزله
تكرار برخی از واقعیت‌های مهم در رابطه با لرزه‌خیزی و آسیب‌پذیری كشور در برابر زلزله در این قسمت خالی از فایده نخواهد بود این واقعیت‌ها عبارت‌اند از: در سراسر پوسته ایران گسل‌های فراوانی شناخته شده‌اند كه بر اساس مستندهای تاریخی و مشاهده‌های علمی، بیان‌كننده ظرفیت بسیار بالا‌ی وقوع زمین‌لرزه‌های شدید در ایران است. حركت پوسته ایران در اندازه‌گیری‌های دقیق ثبت شده است. حركت در شمال ایران در حدود یك سانتیمتر و در جنوب 3 سانتیمتر بوده و این امر تجمع انرژی در سراسر پوسته ایران را نشان می‌دهد. نقشه‌های پهنه‌بندی خطر زلزله نشان می‌دهد كه بیشتر نقاط كشور در پهنه با خطر نسبی شدید و بسیار شدید واقع هستند. متأسفانه بیشتر شهرهای پرجمعیت كشور نیز در این مناطق قرار دارند. بیش از 50 درصد ساختمان‌های شهرهای كشور از نوع ساختمان‌های بنایی (به طور عموم غیرمسلح) بوده و بافت‌های فرسوده شهرها به عنوان نقاط آسیب‌پذیر و غیر ایمن، نیازمند بهسازی هستند. ساخت وساز در سال‌های اخیر متأسفانه به صورت اصولی نبوده و به طور عموم از سطح ایمنی نازلی برخوردار است. مطالعات انجام شده در تهران نشان‌دهنده بروز خسارت‌های فراوان در ساختمان‌های عمومی‌و مسكونی است. در اثر زلزله محتمل در تهران، در حدود یك میلیون واحد مسكونی، عمومی‌و مراكز امدادرسانی، بیش از 50 درصد مدارس و دانشگاه‌ها با آسیب‌جدی مواجه خواهند شد. تأسیسات زیربنایی و شریان‌های حیاتی از وضع به نسبت بهتری برخوردار هستند، اما برای خدمت رسانی مناسب، از عملكرد مطلوبی برخوردار نیستند و ضرورت دارد برای سطح بالا‌تری از ایمنی بهسازی شوند.
برخی از اقدام‌های انجام‌شده برای كاهش خطرپذیری ناشی از زلزله
دولت پس از آغاز برنامه سوم توسعه برنامه‌ریزی‌های مختلفی را برای كاهش خطرپذیری ناشی از زلزله در دستور كار خود قرار داد. از جمله این برنامه‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره كرد: تدوین ضوابط، آیین‌نامه‌ها، دستورالعمل‌ها و معیارهای فنی كه با محوریت سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی كشور و وزارت مسكن و شهرسازی برای بهبود كیفیت ساخت و ساز انجام شده است. تدوین و بازنگری آیین‌نامه طراحی ساختمان‌ها در برابر زلزله ( استاندارد 2800) و تهیه دستورالعمل بهسازی لرزه‌ای ساختمان‌های موجود از مهم‌ترین دستاوردها در این زمینه است. برنامه سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی كشور برای مقاوم‌سازی ساختمان‌های عمومی‌مهم، تأسیسات زیربنایی و شریان‌های حیاتی كشور با همكاری تمام دستگاه‌های اجرایی از سال 1379 آغاز شد كه در آن به ارزیابی آسیب‌پذیری، مطالعه و اجرای مقاوم‌سازی مستحدثات دولتی موجود با اولویت‌های زیر مبادرت می‌شود: ساختمان‌های راهبردی و با اهمیت سیاسی ساختمان‌ها و شریان‌های حیاتی كه خدمت‌رسانی پس از وقوع زلزله را به عهده دارند ساختمان‌ها و بناهای عمومی‌كه خرابی آنها موجب تلفات زیاد می‌شود ساختمان‌هایی كه خرابی آنها موجب از دست رفتن ثروت ملی و میراث فرهنگی می‌شود تأسیسات زیربنایی كه خرابی آنها موجب آلودگی محیط زیست، آتش‌‌سوزی وسیع و... می‌شود.
در ادامه جزییات این برنامه تشریح می‌شود.
برنامه بهسازی مسكن روستایی از سال 1381 توسط بنیاد مسكن انقلا‌ب اسلا‌می‌شروع شد كه با برنامه‌ریزی 15 ساله به نوسازی و ساخت و ساز اصولی ساختمان‌ها در روستاهای كشور با رعایت اولویت‌ها می‌پردازد. برنامه‌ریزی‌های انجام شده در قالب كمیته ملی كاهش اثرات بلا‌یای طبیعی كه به طور ویژه به انجام پژوهش‌های مورد نیاز با محوریت موضوع زمین لرزه مبادرت شده است. برگزاری مانورهای آمادگی در برابر زلزله در مدارس و برنامه‌های دیگری كه توسط نهادهای مختلف، برنامه‌ریزی و اجرا شده است. البته می‌توان ضعف اصلی در این خصوص را عدم یكپارچگی اقدام‌ها و عدم همه‌جانبه‌نگری به موضوع كاهش خطرپذیری ناشی از زلزله دانست.
سند فرابخشی كاهش خطرپذیری ناشی از زلزله
موضوع زلزله و ایمن‌سازی مستحدثات موجود، نیازمند یك نگاه برنامه‌ای و كلا‌ن بوده و باید با توجه به تجارب به‌دست آمده در طرح‌های مختلف، سند كاهش خطرپذیری ناشی از زلزله را تدوین و براساس آن برنامه‌های عملیاتی را اجرا كرد. در برنامه چهارم توسعه، تهیه 31 سند فرابخشی پیش‌بینی شده كه یكی از این سندها، «سند كاهش خطرپذیری ناشی از زلزله» است و وزارت مسكن و شهرسازی به عنوان دستگاه مسؤول و دفتر امور فنی، تدوین معیارها و كاهش خطرپذیری ناشی از زلزله به عنوان دبیرخانه، پس از هماهنگی بین دستگاه‌ها و وزارتخانه‌های ذی‌ربط با برخورداری از همكاری همه‌جانبه، تهیه سند را عهده‌دار هستند.
موضوع زلزله و ایمن‌سازی مستحدثات موجود، نیازمند یك نگاه برنامه‌ای و كلا‌ن بوده و باید با توجه به تجارب به‌دست آمده در طرح‌های مختلف، سند كاهش خطرپذیری ناشی از زلزله را تدوین و براساس آن برنامه‌های عملیاتی را اجرا كرد. در برنامه چهارم توسعه، تهیه 31 سند فرابخشی پیش‌بینی شده كه یكی از این سندها، «سند كاهش خطرپذیری ناشی از زلزله» است و وزارت مسكن و شهرسازی به عنوان دستگاه مسؤول و دفتر امور فنی، تدوین معیارها و كاهش خطرپذیری ناشی از زلزله به عنوان دبیرخانه، پس از هماهنگی بین دستگاه‌ها و وزارتخانه‌های ذی‌ربط با برخورداری از همكاری همه‌جانبه، تهیه سند را عهده‌دار هستند.
پیرو برگزاری جلسه در حضور وزیر مسكن و شهرسازی مقرر شد با شناسایی محورهای اساسی، پیش‌نویس این سند در كارگروه‌هایی با حضور دستگاه‌ها و مجموعه‌های مرتبط تهیه و در نهایت در جلسه‌ای با حضور نمایندگان تمام دستگاه‌ها بررسی شود. جمع‌بندی مباحث به ستاد برنامه ارسال شده است و مراحل بررسی و تصویب را طی می‌كند تا پس از تصویب هیأت وزیران مورد اقدام قرار گیرد.
ارایه كلی این سند در محورهای كاهش خطرپذیری شامل اهداف، راهبردها و برنامه‌های عملیاتی خواهد بود و در انتهای هر محور دستگاه یا دستگاه‌های مسؤول تهیه برنامه عملیاتی، مشخص خواهد شد. این سند بالا‌ترین سند ملی برای برنامه‌های كشور به منظور مقابله با زلزله و كاهش خطرپذیری خواهد بود.
برنامه مقاوم‌سازی ساختمان‌های عمومی‌مهم، تأسیسات زیربنایی و شریان‌های حیاتی كشور
در این برنامه سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی كشور با همكاری وزارت كشور، وزارت مسكن و شهرسازی، شورای پژوهش‌های علمی كشور، پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله و بنیاد مسكن انقلا‌ب اسلا‌می‌در قالب «شورای كاهش خطرپذیری ناشی از زلزله» اقدام‌های مشروح زیر را انجام داده است:
1–تدوین سیاست‌ها و خط‌مشی‌ها
در اولویت قرار دادن ساختمان‌ها، تأسیسات زیربنایی و شریان‌های حیاتی با توجه به درجه اهمیت تعریف شده شامل: ساختمان‌های با اهمیت سیاسی و استراتژیك ساختمان‌ها و تأسیسات زیربنایی كه قابل استفاده بودن آنها پس از وقوع زلزله اهمیت خاص دارد ساختمان‌ها و بناهای عمومی‌كه خرابی آنها موجب تلفات زیاد می‌شود ساختمان‌هایی كه خرابی آنها موجب از دست رفتن ثروت ملی و میراث فرهنگی می‌شود تأسیسات زیربنایی كه خرابی آنها موجب آلودگی محیط زیست، آتش‌‌سوزی وسیع یا ... می‌شود
2–تهیه و به كارگیری ساختار اجرایی مناسب برای برنامه كاهش خطرپذیری ناشی از زلزله
به‌منظور پشتیبانی تخصصی برنامه و تنظیم سیاست‌ها و خط‌مشی‌های كلا‌ن آن، از توان بخش‌های مختلف تحقیقاتی، تخصصی و حرفه‌ای در قالب پنج كمیته تخصصی استفاده شده است.
این كمیته‌ها شامل: كمیته تخصصی مقاوم‌سازی، كمیته تخصصی ساخت و ساز اصولی، كمیته تخصصی آموزش همگانی و ارتقای فرهنگ ایمنی، كمیته تخصصی بهسازی ساختمان و مسكن روستایی و كمیته تخصصی بهبود كیفیت مصالح و فناوری ساخت است و با مشاركت مجموعه‌های ذی‌ربط تشكیل می‌شود.
برای انجام امور اجرایی این طرح‌ها با بررسی شیوه‌های مختلف به منظور تحقق اهداف والا‌ی برنامه از حضور مدیریت طرح بهره گرفته شده كه در تسهیل و تسریع امور نقش بسزایی داشته است. همچنین به‌منظور نظارت دقیق بر مراحل مختلف كار به ویژه كنترل كیفی گزارش‌‌های مشاوران توسط سازمان (پس از تأیید دستگاه اجرایی و به صورت كنترل مضاعف) از توان تخصصی جمعی از كارشناسان و متخصصان زلزله بهره‌برداری مناسبی صورت پذیرفته است.
سیاست بهره‌گیری از توان مدیریت طرح و گروه هدایت فنی طرح‌ها موجب شده است نقش سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی كشور، به درستی ایفا شود.
3–انتظارات و دستاوردهای حاصل از اجرای برنامه
كاهش خطرپذیری و تلفات انسانی ناشی از زلزله در كوتاه‌مدت. خدمت رسانی سریع و مناسب پس از وقوع زلزله. ارتقای امنیت اجتماعی و پایداری عمومی‌جامعه و حفظ سرمایه‌های ملی. كاهش خسارت‌های اقتصادی و سطح آسیب‌پذیری كشور در برابر زلزله در درازمدت. رشد و ارتقای دانش فنی و فناوری‌های طراحی و اجرای مقاوم سازی سازه‌ها.
4 –تدوین تراز ایمنی و سطوح عملكرد ساختمان‌های مهم و تأسیسات زیربنایی به منظور اولویت‌بندی مقاوم‌سازی آنها باتوجه به درجه اهمیت تعریف شده
5- ا قدام‌های اصولی و مقدماتی
تهیه و تدوین دستورالعمل‌های اجرایی مقاوم‌سازی (بهسازی لرزه‌ای) مستحدثات موجود در برابر زلزله شامل: انتشار دستورالعمل بهسازی لرزه‌ای ساختمان‌های موجود و تفسیر این دستورالعمل انتشار فهرست خدمات مطالعات بهسازی لرزه‌ای ساختمان‌های موجود (نشریه 251) دستورالعمل بهسازی لرزه‌ای پل‌های موجود (در دست انجام) فهرست خدمات مطالعات بهسازی لرزه‌ای پل‌ها (در دست انجام) دستورالعمل و فهرست خدمات مطالعات بهسازی لرزه‌ای تأسیسات زیربنایی نظیر پالا‌یشگاه، نیروگاه، شبكه گاز و... (در دست انجام) جزییات اجرایی مقاوم‌سازی (در دست انجام)
آموزش و ارزیابی مهندسان مشاور و پیمانكاران از نظر توانایی در امر مقاوم‌سازی سازه‌‌ها
تشویق و ایجاد انگیزه برای ساخت انواع سازه‌های ایمن در برابر زلزله
ارایه برنامه‌های آموزشی و تبلیغی به‌منظور تنویر افكار عمومی‌نسبت به اهمیت موضوع مقاوم‌سازی و ارتقای فرهنگ ایمنی در برابر زلزله
6 تدوین و ارایه برنامه‌مقاوم‌سازی ساختمان‌ها و تأسیسات زیربنایی
شناسایی ساختمان‌های عمومی‌و دولتی مهم، تأسیسات زیربنایی و شریان‌های حیاتی ارزیابی خطرپذیری ساختمان‌های عمومی تعیین اولویت‌های اجرایی باتوجه به سیاست‌ها و خط‌مشی‌های تعیین شده تعریف برنامه مقاوم‌سازی ساختمان‌ها و تأسیسات زیربنایی كه اولویت ایمن‌سازی آنها محرز شده است.
7 تخصیص اعتبار، هدایت و نظارت بیست و چهار طرح «مطالعه و اجرای مقاوم‌سازی» از سال 1381 و پادار كردن آنها تا سال 1388شامل طرح‌های مشروح زیر:
مطالعه مقاوم‌سازی ساختمان‌های راهبردی و مراكز مهم دفاعی و انتظامی مطالعه مقاوم‌سازی بیمارستان‌های بزرگ و مراكز امدادرسانی و آتش‌نشانی مطالعه مقاوم‌سازی مراكز آموزش عالی و مدارس مطالعه مقاوم‌سازی پل‌های مهم شهر تهران و پل‌های مهم راه‌آهن مطالعه مقاوم‌سازی تأسیسات مهم نفت و گاز و پالا‌یشگاه‌های اصلی كشور مطالعه مقاوم‌سازی مراكز مهم مخابراتی، اطلا‌ع‌رسانی و صدا و سیما مطالعه مقاوم‌سازی تأسیسات مهم تولید و توزیع برق و شبكه آب‌رسانی شهری .
مجموع بودجه این طرح‌ها در سال‌های 81 تا 83 بالغ بر پانصد میلیارد ریال بوده است و در تمام‌این طرح‌ها فعالیت به شكل مناسبی آغاز شده است. در این طرح‌ها تعداد 667 پروژه مهم كشور در دست اقدام است.
8 تحلیل برنامه بر اساس جدول اطلا‌عات مورد نیاز شاخص‌های ارزیابی برنامه مقاوم‌سازی ابنیه دولتی مهم موجود
از آنجا كه بیش از پنج سال از طرح موضوع مقاوم‌سازی در كشور نمی‌گذرد و سوابق زیادی در این خصوص وجود ندارد، اطلا‌عات برنامه‌ها و اقدام‌ها قابلیت تحلیل و ارزیابی جامع را نداشته و نیازمند گذشت زمان است. در ادامه تلا‌ش شده تحلیل اطلا‌عات بر اساس دستاوردهای سال‌های 1381 تا 1383 صورت پذیرد.
1 رشد نسبی اعتبارت
این رشد، شاخص مناسبی بر تأكید ویژه دولت و مقام معظم رهبری به بحث مقاوم‌سازی در كشور است. براساس سیاستگذاری‌های دولت در این زمینه، افزایش كمی اعتبارات مقاوم‌سازی، تلا‌ش دولت و این سازمان را برای تحقق اهداف و در راستای سیاست‌های كاهش خطرپذیری نشان می‌دهد. البته این میزان به نسبت نیاز جامعه بسیار اندك است و باید افزایش یابد. اما باتوجه به اعتبارات جذب شده به نظر می‌رسد با زمینه‌‌سازی مناسب رفته رفته شرایط برای افزایش اعتبارات و جذب آن مهیا شود.
2 عدم افزایش تعداد پروژه‌ها
نظر به عدم توانمندی كامل دستگاه‌های اجرایی، مشاوران و پیمانكاران كشور در زمینه تخصصی مقاوم‌سازی در كشور، یكی از اهداف اصلی این دفتر افزایش توانمندی اركان برنامه بوده، از این‌رو، به منظور هدایت مناسب و نظارت دقیق بر مطالعات پروژه‌ها، سعی در به سرانجام رساندن پروژه‌های موجود و جلوگیری از تعریف پروژه‌های جدید بوده است، این شاخص در واقع بیان كننده تلا‌ش سازمان در نظارت و راهبری مؤثر پروژه‌ها همراه با افزایش توانمندی محسوب می‌شود.
3 ارتقای خدمات ارایه شده از سوی مهندسان مشاور
نظر به افزایش گزارش‌های ارایه شده مطالعات مقاوم‌سازی از سوی مشاوران و نیز افزایش درصد گزارش‌های قابل قبول از نظر مطالعات صورت گرفته، می‌توان ارزیابی كرد كه برگزاری كلا‌س‌های آموزشی مختلف و تلا‌ش مشاوران در افزایش توانمندی خود در این زمینه، بسیار مؤثر بوده و رشد كیفی مهندسان مشاور را نوید می‌دهد.
4 افزایش تعداد مهندسان مشاور آشنا با مقاوم‌سازی
باتوجه به نگاه ویژه دولت به بحث مقاوم‌سازی و برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته برای این منظور، دستگاه‌های اجرایی كشور در این زمینه با تعریف پروژه‌های مختلف، بازار كار تخصصی مناسبی برای مشاوران ایجاد شده است، بنابراین علا‌وه بر اینكه مشاوران سعی در تجهیز خود برای ورود به این زمینه كاری كردند، با تلا‌ش برای اخذ گواهی‌های لا‌زم و صلا‌حیت‌های مورد نیاز برای این كار خود را با مفاهیم مربوط آشنا كرده‌اند.