ارقام اولیه كلزا به علت داشتن "اسید اوراسیك" در روغن و گلوكزینولیتهای سمی در كنجاله كمتر مورد استفاده قرار می گرفت . اما هم اكنون ارقام یك صفردو صفر كه در ارقام سه صفر اسید اوراسیك كمتر از دو درصد و گلو كزینولیتهای سمی كنجاله به 18 تا 30 میكرو مول در هر گرم كنجاله رسیده است ، برای تهیه علوفه دام مناسب می باشند . استان گلستان با سطح زیر كشت حدود 35 هزار هكتار ، یكی از قطبهای تولید محصول كلزا در كل دانه های روغنی كشور می باشد و با كاهش سطح زیركشت پنبه ، امید است با تولید علوفه كلزا به صورت علوفه كنجاله سبز یا سیلویی تا حدودی مشكلات دامداران برطرف شود . علاوه براین در مصرف علوفه كلزا باید احتیاط هایی صورت گیرد كه از آن جمله زمان مناسب برداشت علوفه می باشد كه باید در اوایل غلاف بندی گیاه قطع و به مصرف دام برسد .زیرا بعد از تشكیل غلاف (محل اصلی سنتز گلو كزینولیتها ) درصد مواد سمی علوفه بالا میرود . همچنین بعد از خشك شدن علوفه ، ودر موقع جمع آوری ساقه های خشك ، باید از خشك بودن علوفه اطمینان حاصل نمود ، زیرا چنانچه علوفه مرطوب برداشت شود ، قارچ ها در علوفه رشد كرده و باعث كپك زدگی می شود . علوفه كلزا در رژیم غذایی دامها منبع پروتئینی خوبی است كه دامداران برای جلوگیری از تاثیرات سو ء"گلوكزینولیت ها " مجازند كه تنها 50تا 60 در جیره غذایی دامها از آن استفاده كنند . زیرا بیشتر از آن برای دامها مشكلاتی ایجاد مینمایند . به طور كلی باید پذیرفت كه تغذیه انحصاری نشخواركنندگان از علوفه سبز و تازه كلزا به خاطر بالا بودن مقدار پروتئین خام و كم بودن فیبر صحیح نیست .
مقدمه:
بسیاری از گونه های جنس براسیكا و سایر جنسهای خانواده ی كروسیفر دارای ارقام علوفه ای هستند كه به صورت علوفه كم و تازه سیلو شده مصرف می گردد . همچنین گاه ارقام اصلاح شده این گونه از جمله كلزا در تعلیف دامها استفاده میشود . از مزایای این ارقام زمان تولید علوفه در تیپ های پاییزه آنهاست كه مصادف با كمبود شدید علوفه مخصوصاً در شرایط آب و هوای ایرا ن می باشد . گذشته از ارزش و اهمیت غذایی ، بالا بودن مقدار روغن و پروتئین در دانه كلزا این امكان را فراهم می سازد تا با كشت این گیاه مقدار قابل توجهی روغن و پروتئین های گیاهی از هر هكتار زمین استحصال نمود . برداشت 3 تن دانه از یك هكتار زمین معادل تولید 1200 كیلوگرم روغن نباتی 1650 كیلوگرم كنجاله در هر هكتار می باشد . در حالی كه برداشت این مقدار روغن و پروتئین از سایر دانه های روغنی مقدور نخواهد بود .كنجاله كلزا در ارقام جدید از نظر كیفی نزدیك به كنجاله سویا و حدود 40 درصد پروتئین دارد از این رو یكی از منابع بسیار غنی پروتئین گیاهی در تغذیه دام و طیور می باشد .همچنین كنجاله كلزا حاوی 13در صد فیبر می باشد . وجود مقدار نسبتاً زیاد فیبر در كنجاله یك عامل محدودكننده در استفاده از آن به عنوان خوراك دام محسوب میشود چرا كه توان تولید انرژی را در جیره غذایی كاهش میدهد . جدود58_50 درصد وزن خشك دانه كلزا را كنجاله تشكیل می دهد . پروتئین موجود در كنجاله حاوی تركیب مناسب از اسیدهای آمینه است و قابل مقایسه ورقابت با كنجاله سایر دانه های روغنی می باشد . یكی از مشكلات جدید دامداران استان در تامین علوفه ، كاهش سطح زیر كشت پنبه است كه باعث كم شدن كنجاله پنبه در استان شده و در نتیجه با ورود تفاله چغندر قند و ملاس در جیره غذایی دامها ی استان در صد چربی شیر كاهش یافته و دامداران منطقه از نظر فروش شیر به كارخانه های شیر پاستوریزه به خاطر افت درصد چربی شیر متضرر می شوند . امید است با تولید كنجاله كلزا ، تا حدودی مشكلات دامداران استان برطرف شود .
علوفه كلزا:
كلزا و خردل قهوه ای یا زرد آسیایی می توانند در برنامه تغذیه دام ها وارد شوند اما در زمینه مصرف آنها باید احتیاط هایی صورت گیرد این گیاهان می توانند غذای خوش طعمی برای دامها مخصوصاً گاوها باشند و بهتر است چند روز به مقدار كم به دام خورانده شود تا با طعم و مزه ی آن سازگار شوند . میانگین پروتئین خام بر پایه ماده خشك آن 10 تا 12 درصد است كه تا 16 درصد می تواند افزایش یابد . میانگین كل مواد معدنی قابل هضم ، 50 تا 55 درصد یا بالاتر است .جهت تعیین ارزشهای واقعی مواد معدنی در علوفه ،تجزیه علوفه توصیه میشود .
برای بدست آوردن حداكثر ماده خشك و همچنین حفظ پروتئین خوب با سطح انرژی بالاتر ، بهتر است گیاهان در مرحله ابتدای غلاف بندی درست قبل از آنكه گلها ریزش كنند ، از محل ریزش برگها بریده شوند . اكثر تولید كنندگان علوفه كلزا اظهار می دارند كه عدل بندی این گیاهان در رطوبت مناسب مشكل است و پیشنهاد می كنند كه عدل هایی ساخته شود كه مشكلات ضا یعات علوفه را كاهش دهد و همچنین خرد كردن علوفه خشك، تضمین مناسبی برای خشك شدن یكنواخت است . كلزاوخردل همچنین میتوانند به عنوان علوفه قصیلی (سیلویی)مطرح شوند . در این گیاهان میزان رطوبت در زمان برداشت بالا است (80-75درصد ) پلاسیده شدن علوفه سبز در زیر65 در صد رطوبت مشكل است و اگر رطوبت در هنگام سیلو كردن بالای 70 درصد باشد ، مشكلاتی در علوفه سیلوشده بوجود می آید . خرد كردن فرآیند (خشك شدن )علوفه را تسریع خواهد نمود . بعضی از تولید كنندگان علوفه سیلویی نتایج خوبی بدست آوردند زمانی که سیلو علوفه كلزا یا خردل با لایه های متناوب از كلزا و غلات كه بصورت قصیلی (تر) برداشت شدند ،پر شده بود . و در هنگام تغذیه دام ها لایه ها یا یكدیگر اختلاط یافتند . همچنین تجمع باكتری های تلقیح كننده در علوفه سیلو شده ممكن است برای گیاهانی كه كربوهیدرات محلول كمی دارند ،مفید باشد .بعضی از تولید كنندگان علوفه معتقدند كه دامها فقط از یك نوع علوفه كلزا تغذیه شوند واگر علوفه خشك باشد بهتر است . در اینجا ذكر این نكته ضروری است كه فقط 50 تا 60 درصد از كل تغذیه روزانه دامها از علوفه خشك كلزا یا خردل مجاز می باشد و بیشتراز این درصد توصیه نمی شود زیرا در اثر رژیم غذایی طولانی مدت دامها از این منبع غذایی ، ممكن است شرایطی كه كم خونی همو لیتیك نامیده میشود ،توسعه یابد . تغذیه نزدیك به 50 درصد یا كمتر از علوفه كلزا یا خردل در رژیم غذایی روزانه دامها از كم خونی همولیتیك جلوگیری می كند . تغذیه گاوها از علو فه های خانواده براسیكا در دوره های طولانی مدت ممكن است به مقدار ناچیز مانع از جذب مواد معدنی مخصوصاً مس و سلنیوم شود بنابراین اطمینان از وجود مقادیر توصیه شده مواد معدنی مخصوصاً مس و سلنیوم در جیره غذایی گاوها،ضروری می باشد . همچنین به مقادیر ناچیز باعث معدنی شدن نمك و مكمل های معدنی مانند مس و سلنیوم میشود .این ماده (مس و سلنیوم) باید به نسبت های لازم به محتویات علوفه خانواده براسیكا اضافه شود . اطلاعات نشان میدهد كه كلزا می تواند منبع غذایی خوبی برای دامها باشد . هوپ 2001 اظهار میدارد كه بریدن و قطع به موقع ومناسب علوفه برای جلوگیری از كاهش كیفیت علوفه ضروری می باشد . حداكثر تولید ماده خشك در علوفه خشك شده زمانی بدست می آید كه كلزا در ابتدای مرحله غلاف بندی بریده شود .(زیرا بعد از تشكیل غلاف ،میزان گلوكز ینولیتها در علوفه بالا می رود چون غلافها محل اصلی سنتز گلوكز ینولیتها هستند ) جهت برداشت كلزا در مرحله ی ابتدای غلاف بندی آب و هوا باید چند روز مساعد باشد زیرا خشك شدن علوفه كلزا وقت زیادی میگیرد . در موقع جمع آوری ساقه های خشك شده ،باید از خشك بودن علوفه اطمینان حاصل نمائید زیرا در اثر مرطوب بودن ،قارچ ها در علوفه رشد كرده وباعث كپك زدگی علوفه می شوند و اگر خشك شدن علوفه مناسب نبود باید در مزرعه چند روز دیگر باقی مانده تا در اثر هوادهی كاملاً خشك شود .متاسفانه برگهای خشك شده كانول مستعد (خرد شدن )می باشند. و به طور ایده آل اگر علوفه خشك شده بعد از شبنم عدل بندی شود از ریزش و خرد شدن برگ ها تا حدودی جلوگیری می شود . همچنین هوپ 2001 اظهار می دارد كه كلزا منبع پروتئینی خوبی در رژیم های تغذیه حیوانات می باشد . در نمونه های (علوفه خشك كلزا ) كه از شمال (داكوتا) برداشت شده بود حاوی 16 درصد رطوبت و TDN آن 92/106 بر اساس ماده خشك بود .همچنین اگر علوفه كلزا سیلو شود از نظر ارزش غذایی رقیبی برای (علوفه خشك یونجه ) می باشد . علوفه خشك شده همچنین برای دامها خیلی خوش طعم می باشد اما برای این كه دامها با مزه و بوی آن سازگار شوند در ابتدا باید مصرف آن كم باشد وایده خوب این است كه در طی اولین روزهایی كه دامها از علوفه خشك كلزا استفاده می كنند ، علوفه خشك كلزا باید 10 تا 15 درصد جیره غذایی روزانه دامها را تشكیل دهد .
ورن ركز(2001) از دانشگاه مركزی( ساسكا چوان كانادا) اظهار می دارد كه كیفیت تغذیه كلزا وابسته به زمان بلوغ است . كلزا در زمان گل دهی در حدود 14 درصد پروتئین بر اساس بر ماده خشك دارد كه حجم انرژی آن با علوفه سبز غلات مشابه است .با آنكه پروتئین به عنوان مثال كلزا كاهش اما هنوز عمدتاً كیفیت غذایی در حد موثر می باشد . همچنین ورن ركز (2001) پیشنهاد میكند كه در اثر سرما و بالا بودن رطوبت هوا ، چون خشك كردن علوفه مقدور نمی باشد ، سیلوكردن علوفه به طور واضح دارای برتری می باشد . علوفه سبز كلزا جهت سیلوكردن ، به علت این كه "قند" محلول زیادی ندارد ،نیاز به سطوح كربوهیدرات برای باكتریهای تخمیر كننده دارد. سیلوكلزا را مانند هر علوفه دیگر می توان به صورت لایه لایه پر كرد واگر به صورت لایه های متناوب با علوفه سبز غلات در سیلو قرار گیرد ،باعث كمك به فرآیند تخمیر سیلو میشود . در بعضی از مزارع ،كلزا به همراه یولاف وحشی برداشت شده و بعد از خرد كردن به صورت توام سیلو میشوند . فایده این عمل داشتن سطح بالاتر از قندهای محلول در گیاه (یولاف وحشی )می باشد . همچنین ممكن است از تولید كنندگان علوفه سیلویی از اسپری ماده تلقیحی خشك برای كمك به عمل تخمیر سیلو استفاده كنند . كه در نهایت باید محل سیلو كاملاً پوشیده شود تا هوا به داخل سیلو نفوذ نكند . همچنین بر اساس نظر ركز (2201) تنها 40 درصد جیره غذایی روزانه دامها باید از علوفه كلزا تامین شود . در استان گلستان یكی از علفهای هرز مزارع كلزا ،(یولاف وحشی ) می باشد كه در صورت عدم مبارزه شیمیایی مشكلاتی در زمان برداشت به وجود می آید . پس بهتر است اگر مزرعه كلزایی برای برداشت علوفه ای در نظر گرفته شد . با علف های هرز آن مخصوصاً یولاف وحشی مبارزه نشود .
بریان دویگ (2002) اظهار می دارد كه زمان برداشت علوفه كلزا هنگامی است كه برگها كاملاً خشك باشد و برای تغذیه از علوفه كلزا عدل بندی شده بهتر است ابتدا توسط یك خرد كننده ، ساقه ها شكسته شود تا دامها تشویق شوند كه بطور خیلی كامل علوفه را مصرف كنند .به نظر دویگ (2002) در كلزا مقدار سولفور بالا می باشد كه این مقدار با مس وسلنیوم رابطه دارد . و باید از معدنی شدن مكها و مكملهای معدنی که محتوی مس و سلنیوم هستند اجتناب شود . همچنین به نظر دویگ 50 تا 60 درصد از چیره غذایی دامها باید از علوفه كلزا تامین شود و بیشتر از این مقدار مشكلاتی برای دامها ایجاد می كند . در یكی از مطالعاتی كه در خصوص انواع مقادیر مواد معدنی در زراعت كلزا در كشور فرانسه به عمل آمده است ، مواد مهم غذایی استخراج شده از خاك در یك هكتار زراعت كلزا با تولید 5/3 تن محصول به شرح زیر بوده است .
|
مواد معدنی |
مقادیر مصرفی(كیلوگرم در هكتار) |
ممقداری كه با محصول برداشت شده (كیلوگرم) |
مقدار برگشتی به زمین با بقایای گیاه (كیلوگرم) |
|
ازت |
210 |
95 |
115 |
|
فسفر |
75 |
40 |
35 |
|
پتاس |
300 |
30 |
270 |
|
آهك |
150 |
15 |
135 |
|
منیزیم |
75 |
12 |
63 |
|
گوگرد |
185 |
62 |
123 |
به طوری كه ملاحظه می شود اگر در تناوب زراعی ،به سطوح بالای ازت نیاز باشد . كلزا به عنوان یك محصول مناسب در تناوب نمی باشد .زیرا (كاه و كلش) آن محتوی مقادیر نسبتاً زیادی ازت می باشد كه پس از برداشت در مزرعه باقی مانده و متعاقباً معدنی می شود . بالا بودن مقدار ازت در كاه و كلش كلزا تا حدودی نگران كننده است و احتمال بالا بودن نیترات سمی در علوفه وجود دارد . در كلزا نیترات مثل بعضی از گیاهان علوفه ای تجمع نمی یابد . اما پتانسیل آن مخصوصاً زمانی كه گیاه تحت تنش خشكی ، گرما و آب گرفتگی پای بوته های یا آب و هوای سرد قرار می گیرد ،وجود دارد . بقایای كلزا در طی زمان اثر سمیت خود را از دست می دهند (نیترات سمی ) ولی دما های پایین در طی زمستان ،باعث به تعویق افتادن فرآیند(تجزیه میكروبی) و (سمیت زدایی) می شود . ركز(2001) اظهار می دارد كه ممكن است جهت تغدیه علوفه كلزا توسط دامها به آنالیز علوفه جهت تعیین نیترات نیاز باشد و اگر علوفه كلزا بعد از سرمازدگی برداشت شود نیتراتها تا حدودی محدود میشوند . قطع علوفه سریعاً بعد از سرمازدگی دارای اهمیت می باشد زیرا در این زمان نیتراتها در ریشه تجمع می یابند . انتظار مساعد شدن هوا بعد از بارندگی برای برداشت علوفه كلزا به گیاه اجازه فتوسنتز مجدد را داده و گیاه میتواند از مقادیر بالای نیتراتها در خاك استفاده نموده و سطح نیترات علوفه بالا می رود . به طور كلی باید پذیرفت كه تغذیه انحصاری (نشخواركنندگان ) با علوفه سبز و تازه كلزا صحیح نیست . زیرا از تركیب غذایی نامناسبی برخوردار است :مقادیر بسیار زیاد (پروتئین) و مقادیر كم (الیاف) علت این موضوع می باشد .
تركیبات شیمیایی و مسمومیت های ناشی از مصرف علوفه خانواده براسیكا:Brassica napus
در ایستگاه تحقیقاتی schothoest "هلند" ،مشاهده شد كه تغذیه حیوانات با b.n یخ زده موجب مسمومیت با علایم زیر شده :
ناراحتی،ازدیاد حركات تنفسی، حركات غیر ارادی، سیانوز مخاطات،سقط جنین به خصوص در خوك علایم فوق مشخصه مسمومیت با نیتریت است و می توان چنین نتیجه گرفت كه در نتیجه یخ زدگی b.n و سپس آب شدن آن مقداری از مواد قندی ریشه ها از بین رفته ، موجب ازدیاد مقدار نیترات در ریشه ها شده است و این تغییرات مخصوصا ً در مزارعی كه میزان ازت نیتریك خاك زیاد باشد ، بیشتر مشاهده میشود .در نشخوار كنندگان نیترات درشكمبه حیوان تبدیل به نیتریت دو سود و سپس تبدیل به آمونیاك می شود . اما ممكن است نیتریت وارد خون شده موجب تغییر هموگلوبین شود، چنانچه مقدار آن زیاد باشد . موجب مسمومیت حیوان می گردد . در حقیقت در این نوع مسمومیت خون نمی توان اكسیژن را به بافت ها و سلولها برساند . دانه در خانواده براسیكا حاوی ماده ضد تیروئیدی به مقدار تقریبی 8 گرم در هر كیلو دانه می باشد . كه این ماده مانع رشد حیوان شده و ایجاد گواتر می نماید . برای درمان مسمومیت باید بلافاصله رژیم غذایی حیوان را عوض نموده و مواد قندی بیشتری به حیوان خورانده شود . اضافه كردن دانه غلات به جیره غذایی به مدت طولانی بسیار مفید است .
Brassica rapa:
دانه در این گونه حاوی گلوكزید allylique و میروزین است . جراحات باعث می شود كه معده و قسمتی از روده باریك متورم شود . در پاره ای اوقات در كبد طحال لكه های بزرگی نكروزی و احتقان وجود دارد . علایم مسمومیت با خستگی و افسردگی و جاری شدن ترشحات مخاطی از بینی و دهان شروع میگردد ،سپس قولنج حاد روده و معده ظاهر می گردد . در موقع ظهور مسمومیت می توان از مسهلات روغنی ، مواد لعاب دار ، مقویات عمومی و قلبی برای درمان دامهای مسموم استفاده به عمل آورد .
منابع:
1- دهشیری ، ع 1378. زراعت كلزا . دفتر تولید برنامه های ترویجی و انتشارات فنی
2- شماع ، م وه ،ساعدی . 1370 . گیاهان سمی و تاثیر مسمومیت آنها در حیوانات . انتشارات دانشگاه تهران .
3- عزیزی م و ا . سلطانی و س خاوری ، 1378 . كلزا، فیزیولوژی ، زراعت ، به نژادی ، تكنولوژی زیستی . انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد .
4- Berayan doig 2002 . brassica crops for hay and silage ( canola and mustard)
5- D Arce Mcmillam .2002. canola gets new life as feed silage .google search .
6- Hoppe .2001 . voluntree camola a good forage google search .
مجله دامدار شماره 161