|
آینده‌نگاری فناوری چیست؟
شاید معروف‌ترین تعریفی كه از آینده‌نگاری شده است به تعریف بن‌مارتین در سال 1995 برمی‌گردد. وی آینده‌نگاری تحقیقات را فرآیند تلاش سیستماتیك برای نگاه به آینده بلندمدت علم، فناوری، اقتصاد و جامعه دانست كه هدفش شناسایی نواحی تحقیقات راهبردی و فناوریهای عام نوظهور است كه به احتمال زیاد بیشترین منافع اقتصادی و اجتماعی را در پی دارند. محقق انگلیسی دیگری به نام لوك جورجیو، آینده‌نگاری فناوری را ابزاری سیستماتیك برای ارزیابی توسعة علم و فناوری تعریف نمود كه می‌توانند اثرات شدیدی بر رقابت‌پذیری صنعتی، خلق ثروت و كیفیت زندگی داشته‌باشد. در سال‌های بعد نیز تعاریف زیادی از آینده‌نگاری مطرح گردیده است. برای درک صحیح از آینده‌نگاری، شایسته است به جنبه‌های مهمی از آن که در دو تعریف بالا مورد تاکید قرار گرفته، توجه کنیم: 
تلاش‌ها در نگاه به آینده باید سیستماتیك باشد كه آینده‌نگاری نامیده شود.
آینده‌نگاری باید بلندمدت‌تر از افق‌های برنامه‌ریزی‌های معمول باشد. معمولاً افق زمانی آینده‌نگاری بین 5 تا 30 سال می‌باشد.
تعادل بین فشار علم و فناوری و تقاضا و كشش بازار از دیگر جنبه‌های مهم آینده‌نگاری است. در آینده‌نگاری فناوری باید علاوه بر علم و فناوری، به عوامل اجتماعی-اقتصادی كه در شكل‌دهی نوآوری نقش دارند، نیز توجه نمود.
آینده‌نگاری بر فناوریهای عام نوظهور متمركز است؛ فناوری‌هایی كه تحقیقات آنها آنقدر رشد نموده كه به احتمال زیاد محصولات آن بازار بزرگی را در 10 سال آینده به خود اختصاص خواهند داد. مایكل كنیان معتقد است یكی از دلایل عمده رواج آینده‌نگاری فناوری در دهه گذشته قدرت آن در شناسایی فناوریهای عام نوظهور و اولویت‌دهی به آنها در تخصیص منابع تحقیقاتی است. (كنیان، 2002)
پنجمین جنبه متمایز آینده‌نگاری توجه به اثرات اجتماعی فناوری است.
توجه به نکات بالا ما را کمک خواهد کرد آینده‌نگاری را از دیگر تلاش‌ها در سیاست‌گذاری علم و فناوری متمایز سازیم.
اهداف آینده‌نگاری فناوری
آینده‌نگاری‌های فناوری در كشورهای مختلف معمولاً اهداف متنوعی دارد. اما آنچه را به طور عام می‌توان اهداف آینده‌نگاری نامید، عبارتند از:
كسب و جمع‌آوری بینش در مورد توسعه‌های بلندمدت ممكن و تعیین چگونگی تعامل آنها با سیاست‌گذاری‌های جاری؛
ایجاد چشم‌انداز راهبردی و ایجاد حس تعهد نسبت به این چشم‌انداز در میان شركت‌كنندگان آینده‌نگاری؛
ایجاد شبكه‌هایی كه افراد را از بخش‌ها و نهادهای مختلف دور هم جمع می‌كند؛
هشدار در مورد ریسك‌ها و فرصت‌های عمده آینده.
برای دست یافتن به این اهداف، آینده‌نگاری فرآیند سیستماتیك تفكر جمعی در مورد آینده بلندمدت را تسهیل می‌نماید. این فرآیند سیستماتیک تفكر مزایایی در پی دارد.
نتایج آینده‌نگاری فناوری
معمولاً آینده‌نگاری فناوری نتایج محسوس و نامحسوسی در پی دارد. نتایج محسوس، در گزارش‌ها و محصولات آینده‌نگاری قرار دارد و نتایج غیرمحسوس بیشتر با كل فرآیند آینده‌نگاری همراه است. به اعتقاد اكثر محققان نتایج نامحسوس آن به مراتب موثرتر و مفید از نتایج محسوس می‌باشد.
نتایج محسوس
اجرای آینده‌نگاری می‌تواند طیف وسیعی از نتایج محسوس یا رسمی را به همراه داشته باشد. محصولات محسوس نوعاً عبارتند از گزارش‌ها، وب سایت‌ها یا دیگر انواع اسناد همچون فیلم‌ها یا پوسترها. این نتایج حاصل فرآیند سیستماتیك استدلال درباره پیشرفت‌های آینده، با شركت تعداد وسیعی از افراد از بخش‌های مختلف جامعه می‌باشد.
از مهمترین نتایج رسمی آینده‌نگاری می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود:
- لیست اولویت‌های فناوری
- لیست‌های فناوریهای مهم
- نقشة راه
- تحلیل‌های بخشی
- نتایج پیمایش
- شرح سناریو
- اسناد پانل‌ها
- توصیه‌های سیاست‌گذاری
- تشریح چشم‌انداز
نتایج غیرمحسوس
نتایج غیرمحسوس یا غیررسمی به طور عینی قابل ارائه نیست، بلكه در سرتاسر فرآیند آینده‌نگاری پدیدار می‌گردد.
نتایج غیرمحسوس عبارتند از:
شبكه‌سازی شامل ایجاد، بسط و حفظ شبكه‌ها. در مورد خاصِ آینده‌نگاری، شبکه‌ها، معمولاً شبكه‌های اجتماعی و كسب و كار می‌باشد؛
وفاق و احساس تعهد نسبت به چشم‌انداز در میان افراد از بخش‌ها و نهادهای مختلف؛
درك عمومی از چالش‌های آینده به صورتی كه هوشیاری جمعی به آنها را تضمین می‌كند؛
توسعه فرهنگ آینده‌نگاری در میان افراد و سازمان‌ها؛
تغییر نگرش‌ها و سبك‌‌های فكری. گروه‌های مختلف افراد را دور هم جمع می‌كند تا بینش مشتركی در مورد توسعه‌های بلند مدت ایجاد شود كه این تفكر، افراد را به سمت آینده سوق می‌دهد.
لزوم آینده‌نگاری فناوری نانو
توسعه فناوری‌نانو مانند دیگر فناوریهای نوین و دانش‌محور منوط به درگیری طیف گسترده‌ای از بخش‌ها و نهادها است. تنوع گوناگون بازیگران (محققان، كارآفرینان، سرمایه‌گذاران و. . . ) در فناوری‌نانو كه هر یك عرف‌ها، علایق و ادبیات مخصوص به خود دارند، توسعه این فناوری را با چالش جدی مواجه می‌كند. توجه به طبیعت چندرشته‌ای این فناوری، موضوع را حادتر می‌كند. وجود علایق و ادبیات مختلف بازیگران و اهمیت شبكه‌سازی در توسعه فناوری نانو دوگزاره متناقضی است كه از چالش‌های عمده این عرصه می‌باشد.
همانطور كه اشاره كردیم یكی از نتایج عمده آینده‌نگاری، شبكه‌سازی است. آینده نگاری فناوری با شناسایی و گردهم آوری حلقه‌های تجاری‌سازی فناوری این امكان را فراهم می‌كند.
از دیگر موضوعات چالش‌برانگیز در فناوری‌نانو، اولویت‌گذاری می‌باشد. اجماع تمامی عملگران و توجه به توسعه‌های آینده این فناوری، كمك شایانی به ایجاد اولویت‌های مؤثر و قابل اجرا در فناوری‌نانو می‌كند. آینده‌نگاری فناوری به عنوان ابزار موثری در این زمینه مطرح می‌باشد. به نقل از بن‌مارتین و ایروین، دو تن از مشهورترین محققان سیاست‌گذاری علم و فناوری، «آینده‌نگاری پاسخی – و از دیدگاه ما تنها پاسخ قابل قبول- برای حل چالش‌های اولویت‌گذاری می‌باشد. چالش‌هایی كه ناشی از هزینه‌های روزافزون آزمایشگاهی، منابع محدود، پیچیدگی در تصمیم‌گیری علمی و فشار جهت كسب ارزش پولی و ارتباطات اقتصادی- اجتماعی می‌باشد. » (یونیدو، 2003)
با توجه به دو مورد بالا و دیگر ملاحظاتی كه مجال آن در این نوشتار نیست، به نظر می‌رسد آینده‌نگاری فناروی‌نانو ضرورتی اجتناب‌ناپذیر در ایران می‌باشد. در بر مقدمه سند «راهبرد آینده» (راهبرد آینده 1393 – 1384) نیز اهمیت آینده‌نگاری برای جلوگیری از اتلاف منابع مورد تأكید شده است، موضوعی كه امیدواریم در آینده‌ای نه چندان دور بتوان به آن جامه عمل پوشاند. |